«Ρίτα» της Μαρί Παβλένκο (κριτική) – Ταξική επισφάλεια και συστημική φτώχεια σε ένα μυθιστόρημα για εφήβους

Η Ρίτα, το εφηβικό μυθιστόρημα της Γαλλίδας Μαρί Παβλένκο που αναδεικνύει ένα θέμα–«ταμπού» για την εφηβική λογοτεχνία, αποτελεί, ουσιαστικά, το πορτρέτο μιας έφηβης όπως αυτό σκιαγραφείται από τους φίλους της και ταυτόχρονα μια αναδρομική αλλά γραμμική διήγηση των γεγονότων που κορυφώθηκαν σε ένα κρίσιμο συμβάν. Σε τετελεσμένο χρόνο, ενώπιον μιας δημοσιογράφου, οι έφηβοι ήρωες αναπλάθουν την τελευταία τάξη του λυκείου όπως την έζησαν όλοι μαζί, αφήνουν αιχμές γι’ αυτό που συνέβη στη φίλη τους και αναστάτωσε και τους ίδιους. Μιλούν για «μαρτύριο», για μυστικά που αγνοούσαν. Τι έχει συμβεί, αλήθεια, στη Ρίτα; Γιατί η ιστορία της εγείρει το δημοσιογραφικό ενδιαφέρον;

Μια καινούρια συμμαθήτρια

Μέσα από τη χορωδιακή αφήγηση αναδύεται η Ρίτα από τη στιγμή που σαν «οπτασία» μπήκε μέσα στην τάξη τους, την ώρα της φιλοσοφίας, και έκτοτε εισήλθε σχεδόν αμέσως και στις ζωές τους. Η ψηλή εντυπωσιακή κοκκινομάλλα κάθισε δίπλα στη Ρομάν, την κοπέλα που σύντομα έγινε η κολλητή της και με τη σειρά της τη σύστησε στην παρέα της, τη Λένα, την Εμέ-Μαρί, τον Τιμούρ, τον Σοφ και τον Βιγκό. Οι κοντινότεροι εξ αυτών φίλοι της δίνουν διαδοχικά λεπτομέρειες για την ευγενική, στωική και ώριμη προσωπικότητα της Ρίτα, που τους γοήτευσε εξ αρχής. 

Όλοι συμβιβάζονται γρήγορα με τον χρόνο που τους αφιερώνει η νέα τους φίλη, γνωρίζουν ότι πρέπει να γυρνάει στο σπίτι γρήγορα μετά τις μαζώξεις για να προσέχει τις δίδυμες αδερφές της. Στο πρώτο πάρτι στο οποίο συμμετέχει, η Ρίτα έρχεται πιο κοντά με τον Βιγκό, το μοναδικό αγόρι στο έτος τους που έχει λάβει υποτροφία, όπως κι αυτή. Ανακαλύπτοντας τα κοινά τους, την απώλεια ενός από τους γονείς τους, την οικονομική κατάσταση της μονογονεϊκής τους οικογένειας και τις ευθύνες με τις οποίες είναι επιφορτισμένοι, αρχίζουν να ερωτεύονται.

Διαφορές ανάμεσα στα παιδιά

Μέσα από τις αφηγήσεις των παιδιών αλλά και το ύφος τους αναδεικνύονται οι ταξικές διαφορές ανάμεσά τους. Το καλόφημο δημόσιο σχολείο τους συγκεντρώνει παιδιά μεσοαστικών οικογενειών, που ζουν σε μια προστατευμένη φούσκα ασφάλειας. Ο καλοκάγαθος και γενναιόδωρος Τιμούρ, για παράδειγμα, ο οποίος προέρχεται από μια ευκατάστατη πυρηνική δεμένη οικογένεια, δεν έχει κάτι άλλο για να «γκρινιάξει» πέρα από το κόλλημα της μαμάς του με τα λαχανικά, ενώ η Ρομάν για την «κακή» μητριά της που δεν την αφήνει να κάνει πάρτι στο κολοσσιαίο σπίτι τους. Οι φωνές τους διατηρούν μια παιδική αφέλεια, μια ανωριμότητα συνυφασμένη με τα προνόμιά τους.

Μολονότι όλα τους είναι καλά παιδιά, απέχουν χιλιόμετρα από όσα έχουν να αντιμετωπίσουν ο Βιγκό και η Ρίτα, που βρίσκονται κατά μέτωπο με την ανέχεια όταν γυρνούν στο σπίτι τους. Οι δυο τους είναι τα μόνα παιδιά στην παρέα που αναλαμβάνουν έναν ενήλικο ρόλο προ της ώρας τους, αναγκασμένοι να εγκαταλείψουν την ανηλικότητα και να φροντίσουν για το σπίτι τους, κατάσταση που ενσωματώνεται και υφολογικά στον λόγο τους. Ο Βιγκό αποκτά εποπτικό ρόλο για τον εργάτη πατέρα του, ο οποίος, βουτηγμένος στο πένθος, το ρίχνει στο αλκοόλ. Η μαμά της Ρίτα δουλεύει υπερωρίες σε ένα σούπερ μάρκετ υπομένοντας έναν παραβιαστικό εργοδότη, μια κατάσταση που την φθείρει ανεπανόρθωτα. Η κόρη της επιβαρύνεται με όλες τις οικιακές εργασίες, εξασφαλίζοντας πολλές φορές η ίδια τα απαραίτητα.

Ταξική επισφάλεια

Τα δύο παιδιά δεν γίνονται απλώς αποδεκτά αλλά είναι ιδιαιτέρως αγαπητά στους συνομηλίκους τους. Παρ’ όλα αυτά, έχουν υπάρξει στο παρελθόν θύματα μπούλινγκ, έχουν δεχτεί υποτιμητικά σχόλια για τη φτωχική εμφάνιση, τα ρούχα, το στάτους τους. Ένας αντιπαθής συμμαθητής της, ο Αντονέν, ψάχνει αφορμές να υποβαθμίσει λεκτικά τη Ρίτα. Ακόμα κι ένας «νταής», ωστόσο, αρκεί για να καλλιεργήσει την αίσθηση στη μικρή ότι δεν «ανήκει».

Η Παβλένκο υπογραμμίζει ότι η φτώχεια φέρει ένα στίγμα, μετατοπίζει το βάρος της ευθύνης από πολιτικό ή πολιτειακό επίπεδο σε ατομικό και δημιουργεί ένα αίσθημα ντροπής. Τα παιδιά στοχοποιούνται επειδή οι γονείς τους βρέθηκαν σε δεινή οικονομική θέση και φέρουν το βάρος της ευθύνης να ξεφύγουν από αυτή την κατάσταση.

Η Παβλένκο υπογραμμίζει ότι η φτώχεια φέρει ένα στίγμα, μετατοπίζει το βάρος της ευθύνης από πολιτικό ή πολιτειακό επίπεδο σε ατομικό και δημιουργεί ένα αίσθημα ντροπής. Τα παιδιά στοχοποιούνται επειδή οι γονείς τους βρέθηκαν σε δεινή οικονομική θέση και φέρουν το βάρος της ευθύνης να ξεφύγουν από αυτή την κατάσταση. Ένα από τα ισχυρά σύμβολα του βιβλίου είναι η ενασχόλησή της Ρίτας και του Βιγκό με την αναρρίχηση, μια ασχολία που αντικατοπτρίζει την ανάγκη τους να ξεφύγουν από τα επίγεια προβλήματα, να ανελιχθούν.

Εφηβική σεξεργασία: ένα θέμα – ταμπού

Η Γαλλίδα συγγραφέας κρατά μεν το μυστήριο μέχρι και ένα πολύ προχωρημένο σημείο της αφήγησης, όμως ο ενήλικας αναγνώστης καταλαβαίνει σχετικά γρήγορα πού οδηγείται η ιστορία. Για να συντηρήσει την οικογένειά της, η Ρίτα αναγκάζεται να μπει βραχύβια σε έναν πολύ σκοτεινό και σκληρό κόσμο, αυτόν της παροχής σεξουαλικών υπηρεσιών. Άπειρη και απροστάτευτη, κινδυνεύει από έναν κύκλο απειλητικό, ικανό να την καταπιεί ολόκληρη.

Είναι εμφανές ότι η συγγραφέας δεν θέλει να ασχοληθεί με την κατ’ επάγγελμα σεξεργασία σαν ένα διακύβευμα του σύγχρονου φεμινιστικού διαλόγου, να υπερασπιστεί το δικαίωμα αυτοδιάθεσης και ελευθερίας. Αντιθέτως, την ενδιαφέρει ως έσχατη και προσωρινή λύση στην οποία εξωθείται ένα ανήλικό άτομο εξαιτίας της συστημικής φτώχειας. Χωρίς να στιγματίζει το επάγγελμα, σκιαγραφεί το καθεστώς του ως απολύτως ανάρμοστο για μια έφηβη, στιγματιστικό και τραυματικό. Ως ηθικά υπεύθυνους η συγγραφέας κατονομάζει το κράτος, την πρόνοια, αλλά και τους θεσμούς που οδήγησαν την οικογένειά της στην ανέχεια, όπως η δικαιοσύνη που έκλεισε τα μάτια στην άδικη ενοχοποίηση του πατέρα της.

Μια τρυφερή αγκαλιά

Μπορεί ο κόσμος των ενηλίκων να εγκατέλειψε εντελώς την οικογένειά της, όμως ο κόσμος των ανηλίκων στέκεται ικανός να προσφέρει στη νεαρή ηρωίδα αλληλεγγύη και ζεστασιά. Όταν παίρνει τον «λόγο» η Ρίτα κάνει λόγο για δυο διαχωρισμένους κόσμους και αυτός ο διαχωρισμός ανταποκρίνεται και στο ύφος του βιβλίου. Ο κόσμος της επισφάλειας, της ντροπής, της εκμετάλλευσης που η Ρίτα κρατούσε κρυφό από τους φίλους της αντιπαραβάλλεται με τον φωτεινό, φροντιστικό και καλοσυνάτο κόσμο που της προσφέρουν οι φίλοι της, έναν χώρο που η ευαλωτότητά της περιορίζεται. Η ρεαλιστική, σκληρή, μη ωραιοποιημένη πένα συναντά την τρυφερή και ζεστή γραφή.

Με ευθύβολη και απλή γλώσσα, που γίνεται λυρική και συμβολική σε σημεία και υιοθετεί με ευκολία την εφηβική αργκό, η Παβλένκο καταφέρνει να μιλήσει ευθέως στους μεγάλους εφήβους, προκαλώντας το ενδιαφέρον τους χωρίς δραματισμούς.

Με ευθύβολη και απλή γλώσσα, που γίνεται λυρική και συμβολική σε σημεία και υιοθετεί με ευκολία την εφηβική αργκό, η Παβλένκο καταφέρνει να μιλήσει ευθέως στους μεγάλους εφήβους, προκαλώντας το ενδιαφέρον τους χωρίς δραματισμούς. Η σύμβαση της «συνέντευξης» ταυτίζει τον ρόλο της δημοσιογράφου με τον φιλοπεριέργο αναγνώστη, που αδημονεί να μάθει τη συνέχεια. Σε πολλά σημεία, η σύμβαση μοιάζει να μην συνάδει με τις έντονα εξομολογητικές καταγραφές των παιδιών, οι οποίες θα μπορούσαν να υπόκεινται σε έναν άλλον, ημερολογιακό για παράδειγμα, τύπο. Όλες μαζί, όμως, δημιουργούν ένα πολυφωνικό ψηφιδωτό που κρατά αμείωτο το ενδιαφέρον.

^＊Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια, απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αγγλικών και Αμερικανικών Σπουδών.

Λίγα λόγια για τη συγγραφέα

Η Μαρί Παβλένκο [Marie Pavlenko] μοιράζει τη ζωή της ανάμεσα στο Παρίσι και τα όρη Σεβέν. Για περισσότερα από δέκα χρόνια, γράφει βιβλία για κάθε κατηγορία αναγνωστών πειραματιζόμενη με διάφορες φόρμες, με θέματα τα οποία εστιάζουν στην ετερότητα και τη σύνδεση.

Τα έργα της προβάλλουν έντονα τα δικαιώματα των γυναικών και την αναγκαιότητα προστασίας της άγριας φύσης και απεικονίζουν περιθωριακούς χαρακτήρες, εύθραυστους, επίμονους, ανθεκτικούς. Έχει κερδίσει πολλά βραβεία, συμπεριλαμβανομένου του Grand Prix de la Société des gens de lettres το 2020, και έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από δέκα γλώσσες.