«Εμείς οι ασταμάτητοι»: Ο Γιουβάλ Χαράρι παρουσιάζει τον Homo Sapiens στα παιδιά

Στο Cueva de las Manos, ή αλλιώς στη Σπηλιά των Χεριών, στη μακρινή Παταγονία, υπάρχει πλήθος προϊστορικών τοιχογραφιών. Κυριαρχούν οι «σιλουέτες» χεριών, αποτυπωμένες στα τοιχώματα της σπηλιάς. Βρίσκονται χιλιάδες χρόνια εκεί, υπομνηματίζοντας παραστατικά με μια τεχνική προϊστορικού στένσιλ, την ανθρώπινη παρουσία. Οι «σιλουέτες», τα ίχνη των χεριών, στο πανάρχαιο σπήλαιο, αναπαραστάσεις χεριών homo sapiens, χεριών σαν τα δικά μας, φαίνεται πως έγιναν από καλλιτέχνες ή και από απλούς, καθημερινούς ανθρώπους στην ανάπαυλά της σκληρής καθημερινότητας. Φυσούσαν με κάποιο είδος σωλήνα το χρώμα, αποτυπώνοντας κυρίως το περίγραμμα του αριστερού χεριού...

Μια εικόνα από τα χέρια στο Cueva de las Manos αποτελεί και την εικαστική εισαγωγή στο εσώφυλλο του βιβλίου για παιδιά, που έγραψε ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι και έχει τον τίτλο, Εμείς οι Ασταμάτητοι: Πώς κατακτήσαμε τον κόσμο (βιβλίο πρώτο), το οποίο συμπαρουσιάζουν στο ελληνικό κοινό οι εκδόσεις Μεταίχμιο και Αλεξάνδρεια, σε μετάφραση Μιχάλη Λαλιώτη και εικονογράφηση Ricard Zaplana Ruiz.

Λεπτομέρεια τοιχογραφίας από την Cueva de las Manos, ή αλλιώς Σπηλιά των Χεριών, στην Παταγονία.

Ο καθηγητής Χαράρι, ιστορικός, φιλόσοφος, σύγχρονος διανοητής και συγγραφέας είναι πολύ γνωστός στο ελληνικό κοινό. Τα βιβλία του, Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου, Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος, 21 μαθήματα για τον 21ο αιώνα, ανήκουν στα best sellers διεθνώς, αλλά και στην Ελλάδα. Ωστόσο, δεν είναι λίγες οι φορές που καταξιωμένοι συγγραφείς, όταν καταπιαστούν με τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά και γενικά για το νεανικό κοινό, δεν έχουν την ίδια απήχηση ή τη κειμενική δραστικότητα. Άραγε τι συμβαίνει στην προκειμένη περίπτωση;

(...) ο Χαράρι αποφεύγει τις συνήθεις αφηγηματικές παγίδες της ανελαστικής ιστοριοκρατίας και διηγείται με λόγο απλό μια ιστορία για παιδιά, μια ιστορία προσλήψιμη από την άτακτη (ακόμα), ελεύθερη από σκληρούς γνωσιακούς καταναγκασμούς, αντιληπτικότητα.

Ο Χαράρι καταπιάνεται με ένα θέμα που ήδη γνωρίζει πολύ καλά. Τον Homo Sapiens και τα βιολογικά, κοινωνικά, οικονομικά, ιδεολογικά, πολιτικά συστήματα που δημιουργεί, που τον πλαισιώνουν και που ο ίδιος, ως δρων ιστορικό υποκείμενο, ρηγματώνει, αναπροσαρμόζει. Ωστόσο εδώ όπως και στα άλλα βιβλία του συγγραφέα, η ιστορία εξέλιξης του ανθρώπινου είδους δεν παρουσιάζεται με διδακτικό ύφος ή με μια παρατακτική ακαδημαϊκή γλώσσα που αποξενώνει, δημιουργώντας ενίοτε ανυπέρβλητα σημασιολογικά τείχη.

Στο Εμείς οι Ασταμάτητοι, ο Χαράρι αποφεύγει τις συνήθεις αφηγηματικές παγίδες της ανελαστικής ιστοριοκρατίας και διηγείται με λόγο απλό μια ιστορία για παιδιά, μια ιστορία προσλήψιμη από την άτακτη (ακόμα), ελεύθερη από σκληρούς γνωσιακούς καταναγκασμούς, αντιληπτικότητα. Την ιστορία του Σοφού Ανθρώπου, (του Homo Sapiens) που κατέκτησε τον κόσμο και έδρασε στην Ανθρωπόκαινο, ίσως την πιο επιδραστική εποχή στην ιστορία της γης, εκκινώντας από την εποχή του Λίθου.

Σε ένα βιβλίο 169 σελίδων, ο άνθρωπος Sapiens και τα κατορθώματά του, οι υποχωρήσεις αλλά και η πρόοδος, οι διαμάχες αλλά και η συνεργασία, η ανάπτυξη του ανθρώπινου οικοσυστήματος, παρουσιάζονται με παραστασιακή τεχνική, σαν κινηματογραφικές λήψεις.

Χρησιμοποιεί το εκλεπτυσμένο χιούμορ και τον ήπιο σαρκασμό

Ο Χαράρι δεν απευθύνεται στα παιδιά με τον εξωραϊστικό και πατερναλιστικά συμβατικό τρόπο που πολλοί συγγραφείς χρησιμοποιούν όταν αναφέρονται στις νεανικές ηλικίες. Αντιθέτως, γράφει την ιστορία του ανθρώπου απευθυνόμενος σε ώριμο συνομιλητή, σε ακροατή με εμπειρίες και ποικίλες προσλαμβάνουσες, σε κριτικό αναγνώστη, που δεν έχει παγιώσει ακόμα εννοιολογικές αναγωγές και αυτοματισμούς. Χρησιμοποιεί το εκλεπτυσμένο χιούμορ και τον ήπιο σαρκασμό για να περιγράψει τις παράδοξες συμπεριφορές του σοφού ανθρώπου κατά την εξελικτική του πορεία, παραθέτει παραδείγματα συμπεριφορών από το παρόν για να φωτίσει τη συμπεριφορά και τις πράξεις του παρελθόντος, αμφισβητεί τις συνήθεις κοινωνικές, ιδεολογικές, οικονομικές κατασκευές, για να καταδείξει μέσα από την αποκάλυψη του μηχανισμού τους τον πολύ καθαρό στόχο: την προσπάθεια για συνοχή, την καθοδήγηση, τη ροπή, την συλλογική λειτουργία ανθρώπινων ομάδων και συγχρόνως το μεγαλείο του νου, δηλαδή όλα τα στοιχεία που κάνουν τον άνθρωπο να είναι sapiens. Η δύναμη της σκέψης, η διανοητική εποπτεία των υπαρκτικών όρων, είναι εξάλλου η ειδοποιός διαφορά του ζωικού μας είδους σε σχέση με τα άλλα. Κάτι σαν «ευχή και κατάρα», η διανοητική υπεροχή είναι κρίσιμος μοχλός δημιουργίας αλλά και αυτοκαταστροφής.

Ο έμπειρος συγγραφέας εξηγεί με εντατικό ρυθμό μια σειρά από συμπεριφορές και αναγκαιότητες που χαρακτηρίζουν το ασταμάτητο είδος μας. Η ζωή, ο θάνατος, η τροφή, η αγάπη, η αναπαραγωγή, οι αντιπαλότητες, η βία, η θρησκεία, η τέχνη, η οικονομία, οι ιδέες, οι σκοπιμότητες αλλά και ζητήματα πίστης αποτελούν βασικούς δείκτες οργάνωσης και ύπαρξης.

Τέσσερα κεφάλαια, θεματικοί κόμβοι και δίκτυα

Το βιβλίο, μετά από μια σύντομη εισαγωγή, χωρίζεται σε τέσσερα κεφάλαια. Την αφετηρία της «ζωικότητας» των ανθρώπων και των ειδών που κατοίκησαν τη γη, ακολουθεί η ανάλυση γύρω από τη «δύναμη» του sapiens και την εξελικτική του πορεία, ενώ η περιήγηση συνεχίζεται με κέντρο το πώς οργάνωσαν τη ζωή τους οι πρόγονοί μας κατά την εποχή του Λίθου, για να καταλήξουμε στο τέταρτο κεφάλαιο με την απολύτως καίρια διερώτηση «πού πήγαν όλα τα ζώα».

Καταδεικνύει ότι o προσαρμοστικός και ευέλικτος άνθρωπος είναι ο διανοητικά ανθεκτικός, και ότι η μονοδιάστατη λογική του πιο ισχυρού, είναι στρεβλή και στρεβλωτική.

Αν και υπάρχει σαφής ιστορική γραμμή, με πλήθος επιστημονικών στοιχείων που διατρέχει το βιβλίο, ο Χαράρι επιλέγει να οργανώσει την ύλη του σε δεύτερο επίπεδο με τη λογική των θεματικών-εννοιολογικών κόμβων και των δικτύων τους. Έτσι ο αναγνώστης (ανεξαρτήτως, εντέλει, ηλικίας) μπαίνει σε μια σπειροειδή αφηγηματική πορεία που κρατάει αμείωτο το ενδιαφέρον. Για παράδειγμα στο πρώτο κεφάλαιο με αφορμή την ανακάλυψη της φωτιάς και τη μαγειρική, φωτίζεται η μοναδικότητα του σοφού ανθρώπου, η δυνατότητά του να βρίσκει λύσεις σε προβλήματα, να αναπτύσσεται και να ηγεμονεύει έναντι πολύ ισχυρότερων μορφών ζωής. Γίνεται λόγος για το DNA και τη σημασία του, ο συγγραφέας αναφέρεται εκτενώς στην ουσία της θεωρίας της εξέλιξης και απομακρύνει το σύγχρονο και αδιέξοδο εννοιολογικό νέφος της κατίσχυσης. Καταδεικνύει ότι o προσαρμοστικός και ευέλικτος άνθρωπος είναι ο διανοητικά ανθεκτικός, και ότι η μονοδιάστατη λογική του πιο ισχυρού, είναι στρεβλή και στρεβλωτική.

Στο δεύτερο κεφάλαιο, που πραγματεύεται την «υπερδύναμη των σάπιενς», εστιάζει στη μοναδική ποιότητα της συνεργασίας ( ουσιαστικά του ανακαθορισμού του εγώ) μεταξύ των ανθρώπων σε μεγάλες ομάδες και την χαρακτηρίζει ως την ειδοποιό διαφορά που οδηγεί τον άνθρωπο σε νέες κατακτήσεις. Ο Χαράρι προκειμένου να βοηθήσει τα παιδιά να κατανοήσουν σύνθετες σκέψεις, έννοιες και σχέσεις αιτίου-αιτιατού τολμά να κάνει αναφορές σε πολύ σύγχρονες μορφές οργάνωσης των κοινωνιών. Έτσι η οργάνωση των σύγχρονων εταιρικών σχέσεων, όπως της McDonald’s, εξηγείται ενδελεχώς και με σαφήνεια, ώστε να καταδειχθεί η σημασία και η πολυπλοκότητα των δικτύων συνεργασίας και διασποράς των ανθρώπων διιστορικά, η έννοια της συναλλαγής και τελικά η δύναμη των συμβόλων, ήδη από την προϊστορία.

Από την ανάλυση του τρόπου ζωής των ανθρώπων, όπως αυτός εξελίχθηκε κατά την εποχή του Λίθου, καταλήγουμε στο τελευταίο κεφάλαιο, στο οποίο ξεδιπλώνεται πλήρως η ολιστική ματιά του συγγραφέα και η οικολογική, κριτική οπτική. Οι αλλαγές στο περιβάλλον του homo sapiens δεν είναι αμελητέες. Ήδη από τα προϊστορικά χρόνια και την εποχή του Λίθου, η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους συνοδεύεται με σειρά εξαφανίσεων άλλων ειδών.

Η γραφή γίνεται δραματική, ανοίγεται πέραν του διηγηματικού χώρου και χρόνου.

Στο τέλος, ο Χαράρι, ενώ εξαίρει τη θαυμαστή ικανότητα και διανοητική δύναμη του σοφού ανθρώπου, μας προειδοποιεί για το θανάσιμο κίνδυνο που διατρέχουμε ακριβώς λόγω της έμφυτης «υπερδύναμής» μας: Αν έχουμε καταφέρει να είμαστε κυρίαρχοι στον πλανήτη, αυτό έχει πολλή λίγη σημασία εφόσον το οικοσύστημα της γης καταρρεύσει. Και για αυτό έχει αποκλειστική ευθύνη ο σοφός άνθρωπος... Βάζοντας, ωστόσο, μια άνω τελεία, ο συγγραφέας μας προετοιμάζει για τη συνέχεια της ιστορίας προσεχώς.

Στο βιβλίο, η πολιτική οικονομία, η οικονομική επιστήμη, η δομή των θρησκειών και των ιδεών, ζητήματα ισότητας των φύλων και των φυλών, η δομή της οικογένειας κ.λπ. λειτουργούν ως εργαλεία ερμηνείας της ασταμάτητης πορείας του homo sapiens κατά την εποχή του Λίθου και μεταγενέστερα. Παράλληλα, αυτή η μέθοδος γραφής «με σκηνές», καθιστά το βιβλίο ένα κόμβο θεμάτων πολύ πέρα από την απλή αφήγηση της εξελικτικής πορείας του σοφού ανθρώπου. Η γραφή γίνεται δραματική, ανοίγεται πέραν του διηγηματικού χώρου και χρόνου. 

Ο ρυθμός διήγησης είναι έντονος και σταθερός. Κατά διαστήματα υπάρχουν προτάσεις τυπωμένες σε πιο έντονο χρώμα, που κρατούν το τέμπο και συγχρόνως αποτελούν σημεία ανασυγκρότησης του κειμένου γύρω από τη διερώτηση και τη λειτουργική πληροφορία. Τα bold είναι σημεία που θέλει ο συγγραφέας να θυμάται ο αναγνώστης του, υποθέτοντας ότι ο αναγνώστης, είναι ανυπόμονος, με πολυεστιακά οργανωμένη προσοχή, που χρειάζεται να σκαλώσει σε ένα είδος εμφατικών αποσπασμάτων.

Η εξαιρετική μετάφραση του Μιχάλη Λαλιώτη διατηρεί τη ζωντάνια του πρωτότυπου και εκμεταλλεύεται ευλύγιστα και αξιόπιστα την ιδιαιτερότητα της ελληνικής γλώσσας. Η εικονογράφηση του Ruiz είναι αξιόπιστος και σύγχρονος παραστατικός δείκτης του κειμένου. Πάνω σε ένα ευκρινές και αποφασιστικό σχέδιο με πενάκι, «κυκλοφορεί» το διαφανές χρώμα δίνοντας μια πολύ πειθαρχημένη εκφραστική ευρύτητα.

Τελικά ποια είναι η υπερδύναμη του homo sapiens, του είδους που από την εποχή του Λίθου μέχρι τώρα εξακολουθεί να είναι ο κυρίαρχος του κόσμου; Τι είναι αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει ουσιαστικά και ανεπανάληπτα; Ο Χαράρι δεν προχωρά σε μονοσήμαντη απάντηση. Αντιθέτως, όπως κάνει ακριβώς και ένα παιδί, αφήνει όλα τα ενδεχόμενα ανοιχτά, σημειώνοντας όμως με σαφήνεια ότι οι επιλογές μας είναι αυτές που ορίζουν το παρόν και το μέλλον. Γιατί οι επιλογές μας καθορίζουν ακόμα και την φυσική επιλογή.

Η Ελευθερία Ράπτου είναι Θεατρολόγος-εκπαιδευτικός, κριτικός θεάτρου, υπ. Διδάκτωρ ΕΜΠ.