Κακοποίηση: Βιβλία για παιδιά κι εφήβους που μιλούν ανοιχτά

Το 2013 κυκλοφόρησε με ελεύθερη, δωρεάν διανομή το εικονογραφημένο παραμύθι η Κίκο και το Χέρι. Πρόκειται για μια έκδοση του Συμβουλίου της Ευρώπης που σκοπό έχει να διδάξει στα πολύ μικρά παιδιά τον απλό «κανόνα των εσωρούχων», ότι δηλαδή τα εσώρουχα είναι το όριο που προστατεύει τα σημεία του σώματός τους και που δεν επιτρέπεται να παραβιάζεται. Ταυτόχρονα, η έκδοση αποσκοπούσε να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο για εκπαιδευτικούς και γονείς για να μιλήσουν στα παιδιά για το σώμα τους, για τα ανάρμοστα αγγίγματα, για το «όχι» που δεν πρέπει να φοβούνται να λένε, για τα κακά μυστικά που φοβίζουν, στεναχωρούν και προκαλούν άγχος. Η πρωτοβουλία υλοποιήθηκε με επάρκεια, σαφήνεια και απλότητα αλλά και πολύ διδακτισμό περιορίζοντας την έκδοση σε ένα χρηστικό εγχειρίδιο με οδηγίες και συμβουλές.

Να θέσει τον σπόρο του προβληματισμού είναι η στόχευση και της έκδοσης Ο κόσμος από την αρχή (κείμενα: Ελένη Κατσαμά, εικονογράφηση: Μυρτώ Δεληβοριά, επιστημονική επιμέλεια: Αντιγόνη Αγγελάκη, Galit Wolfensohn και Βικτωρία Γκερμότση) του Κέντρου Ερευνών για Θέματα Ισότητας (ΚΕΘΙ) και της Unicef. Με αφετηρία την Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης για την Πρόληψη και την Καταπολέμηση της Βίας κατά των Γυναικών και της Ενδοοικογενειακής Βίας, τη Σύμβαση της Κωνσταντινούπολης, παρουσιάζονται ιστορίες κοριτσιών που έχουν βιώσει έμφυλη βία ή έχουν γίνει μάρτυρες ενδοοικογενειακής βίας. Το βιβλίο κυκλοφόρησε σε τέσσερις γλώσσες, ελληνικά, αγγλικά, αραβικά και φαρσί. Και πάλι δεν πρόκειται για ένα βιβλίο που κυκλοφορεί στο εμπόριο. Έχουμε να κάνουμε με ένα εξαιρετικά καλοδουλεμένο εκπαιδευτικό εργαλείο προς αξιοποίηση στις σχολικές τάξεις.

Ανεξάρτητα από το πώς και σε τι εύρος αξιοποιούνται αυτά και άλλα παρόμοια εργαλεία στις τάξεις και τις οικογένειες, τίθεται αναπόφευκτα το ερώτημα της ευθύνης των συγγραφέων βιβλίων για παιδιά και εφήβους. Πώς αποτυπώνουν την σκληρή πραγματικότητα της σεξουαλικής παρενόχλησης και κακοποίησης παιδιών; Γιατί αφηγούνται ή δεν αφηγούνται ιστορίες για τραύματα και μυστικά;

Η διαχρονική «Αστραδενή» 

Τριάντα χρόνια νωρίτερα από την πρωτοβουλία του Συμβουλίου της Ευρώπης, το 1982, η Ευγενία Φακίνου συστήνεται στο αναγνωστικό κοινό με το πρώτο της μυθιστόρημα, την Αστραδενή. Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία ενός κοριτσιού από τη Σύμη που το όνομά του σημαίνει εκείνη που δένει τ’ άστρα και φτάνει από το όμορφο νησί της στην Αθήνα για να εγκατασταθεί στην πρωτεύουσα μαζί με τους στραπατσαρισμένους οικονομικά γονείς της. Η Αστραδενή είναι βιβλίο τομή για τον τρόπο που μιλά στα ίδια τα παιδιά και τους εφήβους για μια 11χρονη, θύμα της εσωτερικής μετανάστευσης σε πρώτη φάση, που παλεύει να ενταχθεί στη νέα πραγματικότητα, να γίνει αποδεκτή, να αποκτήσει φίλους ενώ ταυτόχρονα μια βαριά, μαύρη σκιά την κρατάει στο σκοτάδι, στη σιωπή.

Η τόλμη της Φακίνου να δώσει στο βιβλίο το συγκλονιστικό του τέλος-αποκάλυψη της σεξουαλικής κακοποίησης της μικρής Αστραδενής από τον υπεράνω υποψίας γείτονα εξακολουθεί να ξαφνιάζει και να προβληματίζει. Το μυθιστόρημα, αποσπάσματα του οποίου έχουν ενταχθεί εδώ και πολλά χρόνια στα σχολικά εγχειρίδια, επιτελεί για τους μικρούς αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται μια ευεργετική λειτουργία: τους παίρνει από το χέρι και, χωρίς ακρότητες και μελοδραματισμούς, τους οδηγεί από τον κόσμο της παιδικής αθωότητας στον σκληρό, αληθινό κόσμο της διπλανής πόρτας όπου συμβαίνουν, αποσιωπημένα τις περισσότερες φορές, εγκλήματα με θύματα παιδιά. Και κάτι πολύ σημαντικό: σχεδόν σαράντα χρόνια από την πρώτη του κυκλοφορία το μυθιστόρημα της Φακίνου διατηρεί τη φρεσκάδα του και είναι επίκαιρο γλωσσικά και θεματολογικά και για τα σημερινά παιδιά.

Ξεκάθαρα μηνύματα για μικρά παιδιά

Το σώμα μου είναι δικό μου (μτφρ. Δομινίκη Σάνδη, εκδ. Ψυχογιός) μια έκδοση της γερμανικής Μη Κυβερνητικής Οργάνωσης Pro Familia σε εικονογράφηση της συγγραφέα και εικονογράφου Ντάγκμαρ Γκάισλερ είναι ένα βιβλίο για να κατανοήσουν τα μικρά παιδιά τα όρια που μπορούν τα ίδια να βάζουν σε ό,τι αφορά το σώμα τους και το δικαιώμά τους να αρνούνται το άγγιγμα όταν δεν το επιθυμούν. Μέσα από το βιβλίο εξοικειώνονται με το να αναγνωρίζουν μια ανάρμοστη συμπεριφορά και να μην φοβούνται να τη συζητήσουν με τους γονείς τους.

Στη σειρά Ας μιλήσουμε γι’αυτό… των εκδόσεων Σαββάλα κυκλοφορεί το βιβλίο της Καναδής εκπαιδευτικού και κοινωνικής λειτουργού Jennifer Moore-Mallinos Έχω ένα μυστικό! (μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλα). Μιλά στα παιδιά για τα καλά και τα κακά μυστικά, τα μυστικά που προκαλούν ανησυχία και στεναχώρια και τα προτρέπει να μιλούν στα πρόσωπα που εμπιστεύονται χωρίς φόβο.

Αυτή την στόχευση έχει το παραμύθι της Ελένης Δασκαλάκη Η Ρίνα αποφασίζει να μιλήσει (πρόλογος Θάνος Ασκητής, εκδ, Σοκόλη). Με την ιστορία της Ρίνας, ενός μικρού αστερία που πέφτει θύμα του κυρίου Αχινού αλλά που κατορθώνει να βρει το κουράγιο και να μιλήσει στη μαμά της για το σκοτεινό μυστικό που την βαραίνει και την μπερδεύει, δίνεται μια καλή αφορμή για να εξηγηθεί στα παιδιά η σημασία των σχέσεων εμπιστοσύνης.

Για τις ανάρμοστες αγκαλιές που δημιουργούν ανασφάλεια μιλά το παραμύθι της Γιώτας Κ.  Αλεξάνδρου Μόνο αν θέλω (εικονογράφηση Σάντρα Ελευθερίου, εκδ. Μίνωας) που δίνει το μήνυμα ότι κάθε παιδί έχει το δικαίωμα να αρνείται χάδια και αγγίγματα όταν αισθάνεται άβολα. Ταυτόχρονα βοηθά τα μικρά παιδιά να αντιληφθούν πως πίσω από την διαχυτικότητα ενός ενήλικα ενδέχεται να κρύβονται κακόβουλες προθέσεις και τα αφυπνίζει στην κατεύθυνση να ερμηνεύουν τα σημάδια.

Για το σώμα μου αποφασίζω εγώ (μτφρ. Ράνια Μπουμπουρή, εκδόσεις Μίνωας) είναι ο τίτλος του βιβλίου της εκπαιδευτικού και συγγραφέα βιβλίων για παιδιά Jayneen Sanders η οποία ασχολείται με την συμβουλευτική γονέων και το θέμα της σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών. Αποσκοπεί και αυτό στην ψυχολογική τόνωση των παιδιών ώστε να μην παραπλανόνται από συγκεχυμένα μηνύματα και να διεκδικούν τον σεβασμό μιλώντας ανοιχτά για ό,τι τους συμβαίνει, ό,τι τα ενοχλεί και τα κάνει να νοιώθουν άβολα.

Μυθιστορήματα για σκληρές αλήθειες

Σε μεγαλύτερα παιδιά που πλησιάζουν την εφηβεία απευθύνεται η ιστορία της κοινωνικής λειτουργού και ψυχολόγου Αλίκης Τρίπου-Μάνου Σουφλέ Σοκολάτας (εκδ. Μεταίχμιο). Με ηρωίδα ένα παιδί χωρισμένων γονιών, την Σοφία ένα κορίτσι που του έχουν πει ότι μεγαλώνει σαν πριγκίπισα αλλά που κλείνεται στον εαυτό του κι έχει ανάγκη να δημιουργεί έναν ασφαλή φανταστικό κόσμο με πιο έμπιστη φίλη την κούκλα της, η συγγραφέας προσεγγίζει ανοιχτά το δύσκολο θέμα της κακοποίησης παιδιών από τον ίδιο τον γονιό τους, σε ένα βιβλίο που απευθύνεται σε μεγαλύτερα παιδιά.

Μέσα από την ανάλαφρη πρωτοπρόσωπη αφήγηση κωμικοτραγικών καταστάσεων, οι νεαροί αναγνώστες παρακολουθούν την ηρωίδα να βρίσκει το θάρρος να βγει από τον φανταστικό κόσμο και να πει την αλήθεια για ό,τι την έχει τραυματίσει.

Με ευθύτητα, ρεαλισμό και καταφέρνοντας να ισορροπήσει πάνω σε ένα ευαίσθητο θέμα χωρίς να εκβιάζει το συναίσθημα, η Άννα Βασιλειάδη μιλά για την σεξουαλική κακοποίηση από τον πατριό της μέσα στο ίδιο της το σπίτι μιας έφηβης κοπέλας από όταν ήταν έντεκα ετών. Η σιωπή της Μελίνας (εκδ. Κέδρος) αποφεύγει τις σκληρές περιγραφές μιλώντας για τραυματικές καταστάσεις που συμβαίνουν πίσω από κλειστές πόρτες και θάβονται κάτω από στρώσεις ντροπής, ενοχής και θυματοποίησης.

Κάνοντας ένα βήμα πέρα από την καταδίκη για το αποτρόπαιο έγκλημα, η συγγραφέας θίγει την ανάγκη θωράκισης των παιδιών και τόνωσης της αυτοπεποίθησής τους από πολύ νωρίς ώστε να είναι πάντα σε θέση να απαιτούν τον σεβασμό, να γνωρίζουν τα όρια και τα δικαιώματά τους και να μην φοβούνται να μιλήσουν.

Η νηπιαγωγός και συγγραφέας βιβλίων για παιδιά Εύα Κασιάρου επιλέγει στο βιβλίο της Ήσουν μόνο ένα παιδί (εκδ. Κόκκινη Κλωστή Δεμένη) να μιλήσει για την σεξουαλική κακοποίηση παιδιών μεταποπίζοντας το πρόβλημα σε μια άλλη γενιά και δημιουργώντας έτσι μια απόσταση ασφαλείας για τους αναγνώστες που εισέρχονται στην εφηβεία.

Μια παρέα παιδιών που αγαπούν την περιπέτεια και τα κρυμμένα μυστικά θα έρθουν αντιμέτωποι με μια οδυνηρή αλήθεια που αφορά την γιαγιά ενός από τα παιδιά που όταν ήταν κι η ίδια παιδί είχε υποστεί σεξουαλική κακοποίηση από φιλικό πρόσωπο της οικογένειάς της. Τα παιδιά θα έρθουν αντιμέτωπα με μια σκληρή όψη της πραγματικότητας και θα λάβουν αποφάσεις. 

Το καλοκαίρι που μεγάλωσα (εκδ. Κέδρος) της Άντρης Αντωνίου θίγει το θέμα της ενδοοικογενειακής βίας και των πρόωρων ευθυνών που εξαναγκάζεται να αναλάβει το θύμα σε πολύ νεαρή ηλικία. Η ηρωίδα, η δεκατετράχρονη Άννα, είναι ένα κορίτσι που βιώνει τη φρίκη μέσα στο ίδιο της το σπίτι. Μεγαλώνει σε ένα βίαιο περιβάλλον με θύματα την ίδια και τη μητέρα της και θύτη τον πατέρα της.

Για το κορίτσι έρχεται η λυτρωτική στιγμή της απόφασης να σπάσει τη σιωπή και έχει μεγάλο ενδιαφέρον για τους έφηβους αναγνώστες να παρακολουθήσουν τις διαδρομές, ψυχολογικές και πρακτικές, από τις οποίες διέρχεται για να το πετύχει.

Μια σκληρή ιστορία, που έχει επενδυθεί με το νεύρο της αστυνομικής αφήγησης, για τα ψέματα που πληγώνουν, τις άγουρες και συχνά αδυσώπητες φιλίες της εφηβείας και τις μοιραίες επιλογές στις οποίες ορισμένες φορές οδηγούν, υπογράφει η Καταλανή Μαϊτέ Καράνθα στο μυθιστόρημά της Λόγια δηλητήριο (μτφρ. Βασιλική Κνήτου, εκδ. Κέδρος).

Όταν η δεκαπεντάχρονη Μπάρμπαρα Μολίνα εξαφανίζεται από το σπίτι της, η αστυνομία αρχικά θεωρεί πως το έσκασε και χωρίς νέα της την θεωρεί νεκρή. Τέσσερα χρόνια αργότερα ένα τηλεφώνημα ανατρέπει τη ζωή της μητέρας της που έχει χάσει την ελπίδα πως θα ξαναδεί την κόρη της, ενός αστυνομικού που ετοιμάζεται να συνταξιοδοτηθεί και μιας κοπέλας που κάποτε πρόδωσε την καλύτερή της φίλη.

*Η Ελένη Κορόβηλα είναι δημοσιογράφος.