Χρυσά κουπιά, της Μαρίας Παπαγιάννη

Σε μυθιστορήματα της Μαρίας Παπαγιάννη για μεγάλα παιδιά και εφήβους, ο μαγικός ρεαλισμός, ισότιμα με τον ρεαλισμό, ως τρόπος αφήγησης, διεισδύει στα δρώμενα, με αποτέλεσμα τα άτομα να προσεγγίσουν την καθημερινότητα προσβλέποντας στο μαγικό γεγονός με τη βεβαιότητα ότι θα τους «ανταμείψει».

Παραδόσεις και δεισιδαιμονίες, μύθοι και θρύλοι στην ελληνική επαρχία

Στο νέο της μυθιστόρημα μάς μεταφέρει σε μια περιοχή της ελληνικής επαρχίας όπου ένα χωριό σφύζει από ζωή και διαφυλάττει με αυθεντικό τρόπο την παράδοση ως το ύψιστο αγαθό. Ιδιαίτερα, οι δεισιδαιμονίες κι οι προλήψεις, βαθιά ριζωμένες, καθορίζουν ως ένα μεγάλο βαθμό τις στάσεις και τις αντιλήψεις ων κατοίκων του. Ορθώνονται μύθοι και θρύλοι, για θηριώδη μαγικά δέντρα που έχουν μνήμη και παρακολουθούν τις κινήσεις των ανθρώπων. Και κάπου στο βάθος της αφήγησης αναδύονται μια τραγική ιστορία αντίστασης, με εκτελέσεις ανθρώπων από τους ναζί κι επίσης, μια οικολογική καταστροφή ενός δάσους στην οποία σώθηκε μόνο ένα δέντρο, μια βελανιδιά-καράβι, με σύμβολα σωτηρίας τα κλαδιά της που γίνονται χρυσά κουπιά στο φως του φεγγαριού και των αστραπών. Κι ο θρύλος λέει, πως αν κάποιος σκαρφαλώσει στα κλαδιά της, τότε η βελανιδιά με τις μαγικές της ικανότητες θα του ικανοποιήσει τις επιθυμίες. Ο συγκεκριμένος τόπος είναι δυσπρόσιτος και μάλλον απαγορευμένος στο φαντασιακό των κατοίκων, που για να φτάσεις εκεί, πρέπει να υπερβείς κατά πολύ τα όρια των δυνατοτήτων σου.

Η συγγραφέας επιτυχημένα χρησιμοποιεί τους παραμυθικούς συμβολισμούς με τον τρόπο αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού. Παρουσιάζει τα κορυφαία γεγονότα ισότιμα με την πραγματικότητα, δίχως αυτή να ανατρέπεται, (...).

Ανάμεσα στο παραπάνω σκηνικό και την ανθρωπογεωγραφία του, κεντρικά πρόσωπα είναι δυο αδελφές, η έφηβη Λήδα και η μικρότερη, η Ηρώ κι ένας παππούς, απόμακρος, αυστηρός αλλά κατά βάθος ευαίσθητος. Τα κορίτσια, καλοκαίρι, στέλνονται από τη μητέρα τους στο χωριό, προκειμένου να μείνουν κοντά στον παππού τους, ώστε να απομακρυνθούν από τη δύσκολη ατμόσφαιρα εξαιτίας του ευρισκόμενου σε νοσοκομείο άρρωστου πατέρα τους. Εκεί, έρχονται σε επαφή, μέσα από περιστατικά τής καθημερινότητας, με χαρακτηριστικούς λαϊκούς τύπους κι επίσης, με μια ιδιοκτήτρια βιβλιοπωλείου, με έναν νεαρό που θα προκαλέσει τα πρώτα ερωτικά σκιρτήματα στην έφηβη κι επιπλέον με τον απόηχο πράξεων ατόμων που είτε έχουν φύγει από τη ζωή μεταδίδοντας στα κορίτσια ένα διάχυτα μαγικό κλίμα είτε ατόμων που τους λύνουν τις απορίες τους και τις πληροφορούν για γεγονότα μικρά και μεγάλα. Μαθαίνουν και για την προσωπικότητα του παππού τους ο οποίος έχει μείνει στο παρελθόν, κυριαρχημένος από τη μνήμη της γυναίκας του που την έχασε με τραγικό τρόπο στη λίμνη, που είναι πλάι στο δάσος. Τα κορίτσια επηρεασμένα από τις αφηγήσεις, τα βράδια βλέπουν σιδερένιους ιππότες στο δωμάτιό τους και δέντρα με κλαδιά που έχουν αλλόκοτη όψη. Μέσα δε από ένα ξεχασμένο ημερολόγιο της μητέρας τους, κάθε φορά διαφωτίζονται για την οικογένειά τους και κυρίως για τον παππού, αλλά και για τη γιαγιά τους που, όπως είχαν ακούσει, της μοιάζει η Ηρώ.

Σύμβολα και συμβολισμοί

Η Μαρία Παπαγιάννη σπούδασε ελληνική φιλολογία στο ΑΠΘ. Ξεκίνησε να εργάζεται στην Αθήνα ως δημοσιογράφος στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, σε εφημερίδες και σε περιοδικά. Τα τελευταία χρόνια έχει αφοσιωθεί στη συγγραφή βιβλίων για παιδιά και εφήβους και στην μετάφραση. Έχει γράψει θεατρικά έργα για παιδιά, έργα για κουκλοθέατρο καθώς και λιμπρέτα. Έχει κερδίσει αρκετά βραβεία για το λογοτεχνικό της έργο, συμπεριλαμβανομένων του βραβείου ΙΒΒΥ Καλύτερου Παιδικού Βιβλίου και του Εθνικού Βραβείου Νεανικής Λογοτεχνίας. Για το 2020 ήταν υποψήφια για το διεθνές βραβείο Hans Christian Andersen κι επίσης είναι υποψήφια και για το 2021. Το 2012 έγινε μέλος της επιτροπής του Das außergewöhnliche Buch des Kinder- und Jugendprogramms στο Διεθνές Φεστιβαλ Λογοτεχνίας του Βερολίνου. Το 1996 παντρεύτηκε με τον μουσικοσυνθέτη Θάνο Μικρούτσικο, με τον οποίο έζησε μέχρι τον θάνατό του. Το ζευγάρι έχει αποκτήσει δύο παιδιά.

Για την Παπαγιάννη, το δάσος και το δέντρο αποτελούν δύο σύμβολα τα οποία έχει χρησιμοποιήσει και στο μυθιστόρημά της Το Δέντρο το Μονάχο. Εκεί, οι διαδρομές των νέων μέσα από δύσκολα περάσματα της φύσης στην ουσία είναι ο συμβολικός δύσβατος δρόμος προς την ενηλικίωσή τους. Το δέντρο δε, στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα, με τα τάματα στα κλαδιά του, συμβολίζει την αποθέωση του θαύματος που μόνο η παράδοση μπορεί να σηματοδοτήσει. Στο παρόν μυθιστόρημα το δάσος και το δέντρο, ως σύμβολα, αποτυπώνουν προεκτάσεις βαθιές και τραγικές που έλκουν τη ρίζα τους από τα παραμυθικά αρχέτυπα. Το δάσος αποτελεί τον χώρο που ο ήρωας γα να βρει την ψυχή του θα το εξερευνήσει, θα ζητήσει τη βοήθειά του. Ωστόσο, σε πολλά παραμύθια, αποτελεί και το μέρος μιας επικίνδυνης μαγείας. Από την άλλη πλευρά, το δέντρο εκφράζει μια αρχέγονη γλώσσα η οποία επικοινωνεί με τον άνθρωπο που όταν εισέλθει στον κόσμο του, ανάλογα, θα τον βοηθήσει και θα τον ωριμάσει ή θα του αρνηθεί τη βοήθεια. Σε πολλούς πολιτισμούς συνδέεται με την αθανασία, με κάθε μορφή δημιουργίας, με θεραπευτικές ιδιότητες και κυρίως με την ένωση όλων των μορφών της ζωής με το σύμπαν. Μην ξεχνάμε και την παράδοση για το δέντρο της ζωής στο κέντρο της γης ή ακόμη την ενεργειακή δύναμη που υποτίθεται ότι προσφέρει (βλ. τη δρυ, το ιερό δέντρο του Δία).

Η συγγραφέας επιτυχημένα χρησιμοποιεί τους παραμυθικούς συμβολισμούς με τον τρόπο αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού. Παρουσιάζει τα κορυφαία γεγονότα ισότιμα με την πραγματικότητα, δίχως αυτή να ανατρέπεται, σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, με αποτέλεσμα και οι ήρωες αλλά και οι αναγνώστες τα ενσωματωμένα εξωπραγματικά ή μαγικά στοιχεία να τα αντιλαμβάνονται ή να τα δέχονται ως εάν είναι αληθινά. Έτσι, επιτυγχάνει τη συνάντηση υπερφυσικού και καθημερινότητας, μιας αλλαγής από το γνωστό στο άγνωστο με την είσοδο σε έναν κόσμο καινούργιο αλλά επικίνδυνο. Η μικρότερη, η Ηρώ, επηρεασμένη από το ημερολόγιο –είχε πάει και η μητέρα της στη μαγική βελανιδιά-, αποφασίζει να επισκεφτεί το δέντρο προκειμένου να βοηθήσει, ώστε να θεραπευτεί ο πατέρας της. Οι προσπάθειές της, να σκαρφαλώσει σε αυτό, η συνομιλία μαζί του, γιατί βλέπει το πρόσωπο της χαμένης γιαγιάς της, η περιπλάνησή της στον αέρα επάνω σε ένα χρυσό κλαδί-κουπί, το πέσιμο στη λίμνη και η πλεύση σε αυτήν, ώστε να συναντήσει τον πατέρα της και ο ερχομός του παππού της, μαζί με τη Λήδα, πάνω σε άλογο, εμβληματικό διακείμενο της δημοτικής παράδοσης, για να τη σώσουν, περιγράφονται, σε ένα μαγικά εξωπραγματικό αφηγηματικό πλάνο, με έναν ποιητικό, ασθμαίνοντα όσο και κινηματογραφικό τρόπο.

Θα έλεγα ότι το τραγικό πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ο παππούς. Ζούσε με ενοχές για τον χαμό της γυναίκας του που δεν μπόρεσε να σώσει, γεγονός που συνέβη με την εγγονή τους κι έτσι επέρχεται σ’ εκείνον η λύτρωση. Ο χρόνος «συντμήθηκε», το παρελθόν έγινε παρόν και τον άγγιξε λυτρωτικά. Αλλά και στη μικρή έτυχε μια άλλου είδους λύτρωση: ο πατέρας πλέον έχει αναχωρήσει και ήδη το δέντρο έχει συμβάλλει, ώστε εκείνη και η αδελφή της να αντιμετωπίσουν το θλιβερό γεγονός ως ένα αναπόφευκτο τέλος, με την εικόνα του πατέρα τους να τις εξαγνίζει, προσφέροντάς τους την αυτογνωσία, ώστε να συνεχίσουν τη ζωή τους μέσα από μια ομαλή πορεία προς την ενηλικίωση. Η Ηρώ, ακούει τη φωνή του πατέρα της από την άλλη όχθη της λίμνης, που, διακειμενικά, υπονοείται η Αχερουσία:

«Γύρνα πίσω Ηρώ…Η μαμά θα λυπηθεί πολύ. […]. Εγώ θα είμαι πάντα κάπου εδώ. Θα μεγαλώσεις Ηρώ. Να θυμάσαι να κυνηγάς τη χαρά και όχι τη λύπη. Όπως ζήσαμε. Υποσχέσου μου. Κράτα γερά το κουπί σου, Εσύ είσαι ο καπετάνιος. Βάλε πλώρη για τη ζωή» (σελ. 173).

Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης με στοιχεία ημερολογιακής γραφής, το οποίο καταπιάνεται με το θέμα του πένθους και της απώλειας συνδεδεμένο με έννοιες και αξίες όπως η παράδοση, φιλία, η θυσία για τον άλλον και προπάντων η πορεία για την ενηλικίωση και τη συνέχιση της ζωής.

Η γλώσσα του μυθιστορήματος είναι αξιοπρόσεχτη: ο ρεαλισμός σε καθημερινά γεγονότα που εξελίσσουν την πλοκή, εγγράφεται με απλό και λιτό τρόπο, σαν να μιλάνε και να αφηγούνται τα γεγονότα τα δύο κορίτσια. Η συγγραφέας με ενάργεια χειρίζεται την τριτοπρόσωπη αφήγηση ως να είναι η ενδοδιηγητική φωνή των ηρωίδων:

«Πάλι καλά, γιατί νωρίτερα της έσπασε τα νεύρα […] Τότε η Λήδα την κοίταξε με δολοφονικό βλέμμα […] Αν μπορούσε να τιθασεύσει το παράλογο τρέμουλο στο στόμα της, θα ούρλιαζε να την ακούσει ο παππούς…» (σελ. 9, 171).

Στα σημεία του κειμένου στα οποία προοδευτικά αναδύεται ο τρόπος αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού, η γλώσσα είναι κοφτή, μικροπερίοδη και απογειώνεται ποιητικά:

«…Τώρα είναι μόνη της. Έχει γαντζωθεί. Δεν ξέρει αν κλαίει ή αν είναι η βροχή που σκάβει το πρόσωπό της. Τα μάτια της βλέπουν μόνο τον κορμό. Είναι μόνη της ψηλά σ΄ ένα δέντρο […] “Γιαγιά; Εσύ είσαι; Γιαγιά;” Το δέντρο την αγκαλιάζει […] Και τότε ξαφνικά ο αέρας αφηνιάζει, ουρλιάζει τα φαράγγι, ακούγονται κραυγές από παντού. Ο ουρανός σκίζεται στα δύο και αδειάζει τα σύννεφα με μια βροχή καταρρακτώδη που τη μαστιγώνει σε όλο της το σώμα. Το άλλο λεπτό σκέφτεται πως μάλλον τελειώνει ο κόσμος…» (σελ. 170).

Μαγικός ρεαλισμός σε ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης για την απώλεια και το πένθος

Καταληκτικά: πρόκειται για ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης με στοιχεία ημερολογιακής γραφής, το οποίο καταπιάνεται με το θέμα του πένθους και της απώλειας συνδεδεμένο με έννοιες και αξίες όπως η παράδοση, φιλία, η θυσία για τον άλλον και προπάντων η πορεία για την ενηλικίωση και τη συνέχιση της ζωής. Τα παραδοσιακά, κοινωνικά και ιστορικά δεδομένα προσφέρουν ένα σκηνοθετικά ανάγλυφο και αφηγηματικά δεμένο κείμενο που ταιριάζει απόλυτα με την ουσία του μαγικού ρεαλισμού. Γιατί πέρα από την ανταπόκριση των ηρωίδων και των αναγνωστών απέναντι στο φαντασιακό γεγονός, που το αντιμετωπίζουν ισότιμα με την πραγματικότητα, πρέπει να πούμε ότι το συγκεκριμένο μυθιστόρημα αναδύεται με τα σύμφυτα με τον μαγικό ρεαλισμό, στοιχεία μιας ανθρωπογεωγραφίας στην οποία η παράδοση, οι θρύλοι και η μαγεία αποτελούν καθημερινό βίωμα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Bowers, M. A. (2004). Magic(al) Realism. London and New York: Routledge.
Κούπερ, Τζ. Σ. (1983). Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών, μετάφραση Θ.
Μαλαμόπουλος. Αθήνα: Θυμάρι.
Luthi, M. (2018). Το λαϊκό παραμύθι ως ποίηση. Αισθητική και Ανθρωπολογία,
μετάφραση Εμ. Kατρινάκη. Αθήνα: Πατάκης.
Σακελλαρίου, Χ. (1995). Το παραμύθι χτες και σήμερα. Αθήνα: Πατάκης.

Απόσπασμα από το βιβλίο 

«… Η Ηρώ κοιμάται πάνω στο ξύλινο βαρκάκι της. Κρυώνω, λέει, μπαμπά, σκέπασέ με, κρυώνω. Ανοίγει τα μάτια της και βλέπει τον μπαμπά της στην απέναντι όχθη. Πότε έφτασες εκεί πέρα, μπαμπά; Περίμενέ με. Θέλω να έρθω μαζί σου. Μη φύγεις, μπαμπά. Μη μ’ αφήνεις. Ο Ηλίας κουνάει το χέρι του. Κάτι της λέει, αλλά δεν τον ακούει. Κουνάει τα πόδια της η Ηρώ, όπως της έμαθε ο μπαμπάς της όταν ήταν μικρή στη θάλασσα. Πλησιάζει στην άλλη όχθη, αλλά το σώμα της είναι αδύναμο. Ρίξε μου ένα κλαδί, μπαμπά, να πιαστώ να βγω. Και τότε τον ακούει καθαρά:

Γύρνα πίσω, Ηρώ…Η μαμά θα λυπηθεί πολύ. Γύρνα πίσω στη μαμά και στη Λήδα. Γύρνα πίσω. Εγώ θα είμαι πάντα κάπου εδώ. Θα μεγαλώσεις Ηρώ. Να θυμάσαι να κυνηγάς τη χαρά κι όχι τη λύπη. Όπως ζήσαμε. Υποσχέσου μου. Κράτα γερά το κουπί σου. Εσύ είσαι ο καπετάνιος. Βάλε πλώρη για τη ζωή!

Η Ηρώ κλαίει και παρακαλάει τον Ηλία να έρθει μαζί της. Χωρίς εσένα μπαμπά, δεν θα ξεχωρίζω τη χαρά από τη λύπη. Θέλω να μείνεις για πάντα εδώ.

Ο Ηλίας γελάει και η Ηρώ τον βλέπει να τη σηκώνει αγκαλιά, να την κρατάει για να περπατήσει, να χορεύουν, μαζί, να κάνουν ποδήλατο, να την ταϊζει στο στόμα, να κάνει το λιοντάρι και τον άνεμο, κι ύστερα να τη σηκώνει ψηλά για να δει τα αστέρια στον ουρανό. Κοίτα, μικρή Ηρώ. Ένα αστέρι κατέβηκε να σε φιλήσει» (σελ. 172-173 ).