Χρύσα Κουράκη & Τζελίνα Βογιατζόγλου: «Θα θέλαμε να διαβαστούν τα βιβλία της Ζωρζ Σαρή στην τάξη» – Με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννησή της

Αφορμή για αυτή τη συζήτηση ήταν το εκπαιδευτικό υλικό που είναι ελεύθερα προσβάσιμο στην ιστοσελίδα που δημιούργησαν οι εκδόσεις Πατάκη για να τιμήσουν τη Ζωρζ Σαρή καθώς συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννησή της. Το εκπαιδευτικό υλικό έχουν επιμεληθεί η δρ Παιδικής Λογοτεχνίας Χρύσα Κουράκη και η εκπαιδευτικός Τζελίνα Βογιατζόγλου. Συζητήσαμε για τις προεκτάσεις του έργου της Ζωρζ Σαρή, για το πώς η ανάγνωση λογοτεχνίας στην τάξη μπορεί να προσφέρει στα παιδιά αισθητική απόλαυση και συναισθηματική σταθερότητα, για τα εμπόδια στην καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας στα σχολεία, την αξία της δημιουργίας μουσειακών χώρων συνδεδεμένων με τη λογοτεχνία, αλλά και το φαινόμενο BookTok του TikTok. 

Το εκπαιδευτικό υλικό που έχετε επιμεληθεί με αφορμή τα 100 χρόνια από τη γέννηση της Ζωρζ Σαρή είναι ένα 8σέλιδο με πολλές πληροφορίες και προτάσεις. Με ποιο σκεπτικό έγινε η επιλογή του υλικού; Τι επιλέξατε να προτάξετε; 

Η Ζωρζ Σαρή είναι πολυγραφότατη με πολλά βιβλία και πολλές επανεκδόσεις. Όλα σχεδόν τα βιβλία της έχουν βιωματικά στοιχεία, χαρακτήρες διακειμενικούς που μεταφέρονται και εξελίσσονται από βιβλίο σε βιβλίο και είναι συνδεδεμένα με γεγονότα ιστορικά, πολιτικά και κοινωνικά. Αυτά τα στοιχεία, που διέπουν το μυθιστορηματικό κυρίως έργο της στο σύνολό του θέλαμε, βασικά να αναδείξουμε μέσα από τις δραστηριότητες. Μας ενδιέφερε οι αναγνώστες της να γνωρίσουν την ίδια ως προσωπικότητα, τη ζωή της και τις συγγραφικές επιλογές της και να κατανοήσουν πως τα βιβλία της θίγουν θέματα επίκαιρα και διαχρονικά.

Στο δεύτερο τεύχος, που πρόκειται να βγει προσεχώς, η έμφαση δόθηκε σε δραστηριότητες που συνδέουν τη λογοτεχνία με άλλες τέχνες (μουσική, εικαστικά, θεατρικές τεχνικές) και σε δραστηριότητες που αποκαλύπτουν την Ιστορία που κρύβεται πίσω από την ιστορία των βιβλίων. Μέσα από αδημοσίευτο πρωτογενές υλικό, όπως αποσπάσματα από το ημερολόγιο του πατέρα της, Σωκράτη Σαριβαξεβάνη και από προσωπικές φωτογραφίες, επιδιώκουμε τα παιδιά να διερευνήσουν και να ανακαλύψουν τη ζωή της Ζωρζ Σαρή, η οποία ουσιαστικά αποκαλύπτεται σταδιακά μέσα από τα βιβλία της.

Αυτό που εμείς θα θέλαμε πρωταρχικά είναι να διαβαστούν τα βιβλία της Ζωρζ Σαρή στην τάξη.

Ποια θα ήταν η ιδανική χρήση του εκπαιδευτικού υλικού που έχετε επιμεληθεί μέσα στη σχολική τάξη;

Αυτό που εμείς θα θέλαμε πρωταρχικά είναι να διαβαστούν τα βιβλία της Ζωρζ Σαρή στην τάξη. Ιδανικό θα ήταν να συνδυαστούν δύο ή περισσότερα βιβλία (όπως προτείνουμε και σε κάποια από τις δραστηριότητες) έτσι ώστε αφενός να επιτευχθεί ο στόχος της φιλαναγνωσίας, αφετέρου οι μαθητές να έχουν την ευκαιρία να κάνουν μόνοι τους τις συνδέσεις μεταξύ των βιβλίων. Αφού ολοκληρωθεί το διάβασμα, οι εκπαιδευτικοί διερευνώντας τα ενδιαφέροντα των παιδιών ή τα σημεία στα οποία στάθηκαν στο κείμενο, μπορούν να επιλέξουν μία ή περισσότερες δραστηριότητες για να τις υλοποιήσουν στην τάξη τους. Σε αυτή την επιλογή μπορούν να πάρουν μέρος και τα ίδια τα παιδιά, αφού όλο το υλικό είναι αναρτημένο στο σάιτ για τη Ζωρζ Σαρή και ελεύθερα προσβάσιμο σε όλους. Οι δραστηριότητες μπορούν να υλοποιηθούν είτε μέσα σε κάποιες διδακτικές ώρες είτε κατά τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς, οπότε μπορεί να γίνει και μια καταληκτική εκδήλωση, όπου οι μαθητές και οι μαθήτριες θα παρουσιάσουν το έργο τους στη σχολική αλλά και στην ευρύτερη κοινότητα.

(...) στο Δημοτικό δεν υπάρχει μέσα στο αναλυτικό πρόγραμμα αυτόνομη ώρα λογοτεχνίας

Η ζωή και το έργο της Ζωρζ Σαρή ήταν παραδειγματικά. Τι προεκτάσεις δίνουν και γιατί η μελέτη τους μπορεί να ενισχύσει τη διδασκαλία; 

Κατά τη γνώμη μας η λογοτεχνία δεν πρέπει να συνδέεται με γνωστικούς στόχους, αλλά με αισθητικούς. Ακόμη και οι δραστηριότητες που προτείνουμε στοχεύουν στην αισθητική απόλαυση και στο «ξεκλείδωμα» των κειμένων και όχι στην απόκτηση γνώσεων. Συνεπώς, το καλύτερο για εμάς θα ήταν τα βιβλία να διαβαστούν αυτόνομα και να μην συνδεθούν με κάποιο μάθημα, αναγνωρίζοντας βέβαια τη δυσκολία να βρεθεί χρόνος για την ανάγνωση, καθώς στο Δημοτικό δεν υπάρχει μέσα στο αναλυτικό πρόγραμμα αυτόνομη ώρα λογοτεχνίας.

Τα βιβλία της Ζωρζ Σαρή θίγουν μια πληθώρα θεμάτων όπως η Δικτατορία, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, ο Εμφύλιος, ο πόλεμος στο Ιράκ, τα ανθρώπινα δικαιώματα και τα δικαιώματα των παιδιών (π.χ. εκπαίδευση και παιδική εργασία), η μετανάστευση, η υιοθεσία, το διαζύγιο, η φιλία, ο ρατσισμός, ο μιμητισμός των εφήβων και πολλά ακόμη. Συνεπώς, διαβάζοντας τα βιβλία μέσα στην τάξη και μέσα από τη συζήτηση που ακολουθεί οι εκπαιδευτικοί μπορούν να αξιοποιήσουν τα λογοτεχνικά κείμενα με ποικίλους τρόπους, χωρίς όμως να υπάρχει «διδακτικός» σκοπός.

Σε τι βοηθά τους μαθητές η μελέτη της λογοτεχνίας και της ιστορίας της λογοτεχνίας;

Και εδώ θα διαφωνήσουμε στη χρήση της λέξης «μελέτη», η οποία παραπέμπει στην υποχρεωτικότητα. Στόχος κάθε εκπαιδευτικού συστήματος θα έπρεπε να είναι η καλλιέργεια της αγάπης της λογοτεχνίας και η ανάγνωση βιβλίων από τα παιδιά να γίνει θέλω και όχι πρέπει. Δεν είμαστε σίγουρες κατά πόσο η λογοτεχνία πρέπει να είναι μάθημα. Το καλύτερο θα ήταν να υπάρχουν συστηματικά χρηματοδοτούμενες, οργανωμένες βιβλιοθήκες σε όλα τα σχολεία, όπου τα παιδιά θα μπορούν να επιλέγουν βιβλία και να διαβάζουν ελεύθερα, κάτι που δυστυχώς παραμένει μέχρι στιγμής όνειρο…

Η μελέτη της λογοτεχνίας και της ιστορίας της θα έπρεπε να αφορά τις μεγάλες τάξεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, αφού οι μαθητές και οι μαθήτριες έχουν γίνει αναγνώστες. Αν έχουμε επιτύχει τον στόχο αυτό, σημαίνει πως τα παιδιά έχουν ωφεληθεί ποικιλοτρόπως. Έχουν καλλιεργήσει την αισθητική, τη φαντασία και την ενσυναίσθησή τους, έχουν διευρύνει τους ορίζοντές τους, έχουν αναπτύξει την κριτική τους σκέψη, έχουν βρει ένα καταφύγιο στις δυσκολίες της ζωής. Κι ενώ μέχρι πρόσφατα για τα οφέλη της ανάγνωσης μιλούσαν οι ανθρωπιστικές κυρίως επιστήμες, τα τελευταία χρόνια μέσα από ιατρικές έρευνες έχει διαπιστωθεί πως η ανάγνωση βιβλίων από τη βρεφική κιόλας ηλικία βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν τους εγκεφαλικούς τους νευρώνες, να εξελίξουν τη γλωσσική και γνωστική λειτουργία τους, να δημιουργήσουν συναισθηματικούς δεσμούς με τους ενήλικες που τους διαβάζουν, να αποκτήσουν συναισθηματική σταθερότητα.

Σχολικές βιβλιοθήκες και μεγαλόφωνες (και όχι μόνο) αναγνώσεις μέσα στην τάξη είναι δύο από τα βασικά στοιχεία της καλλιέργειας της φιλαναγνωσίας.

Υπάρχει η αίσθηση ότι η φιλαναγνωσία είναι μια πολύπαθη έννοια και ότι η εφαρμογή της στα σχολεία, ειδικά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, συναντά πολλά προσκόμματα. Κατά την άποψή σας, τι θα έπρεπε να αλλάξει ώστε περισσότερα παιδιά και έφηβοι να γίνονται σταθεροί και παθιασμένοι αναγνώστες;

Σε ό,τι αφορά την καλλιέργεια των αναγνωστών, νομίζουμε πως εν μέρει έχουμε απαντήσει ήδη στο ερώτημα. Σχολικές βιβλιοθήκες και μεγαλόφωνες (και όχι μόνο) αναγνώσεις μέσα στην τάξη είναι δύο από τα βασικά στοιχεία της καλλιέργειας της φιλαναγνωσίας. Το δεκάλεπτο της ανάγνωσης πριν την έναρξη του μαθήματος είναι μια τακτική που έχει αποδειχθεί σε όσα σχολεία την εφαρμόζουν πολύ αποτελεσματική. Οι μαθητές και οι μαθήτριες ξεκινούν τη μέρα τους με ένα βιβλίο, το οποίο είτε διαβάζεται σε συνέχειες, όπως στην περίπτωση των μυθιστορημάτων, είτε αυτόνομα, όπως στην περίπτωση των εικονοβιβλίων ή των ποιημάτων. Αν η επιλογή του βιβλίου προέρχεται από τα ενδιαφέροντα των μαθητών, τότε σίγουρα έχουμε κεντρίσει και το ενδιαφέρον της πλειοψηφίας τους.

(...) οι μαθητές τελειώνουν την εκπαίδευσή τους χωρίς να έχουν διαβάσει ένα ολόκληρο βιβλίο.

Σε ό,τι αφορά στη φιλαναγνωσία και την εφαρμογή της στα σχολεία, κυρίως στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, ουσιαστικά έγκειται στη διάθεση κάθε εκπαιδευτικού. Η θεσμοθετημένη επαφή των μαθητών/τριών γίνεται μόνο μέσα από τα ανθολόγια, τα οποία περιλαμβάνουν μόνο αποσπάσματα από λογοτεχνικά έργα και επιπλέον μετρούν ήδη περίπου 23 χρόνια ζωής. Στη δευτεροβάθμια η λογοτεχνία μπαίνει σε άλλο πλαίσιο, όπου γίνεται μελέτη της μέσα πάλι από ένα ανθολόγιο κειμένων. Συνεπώς, οι μαθητές τελειώνουν την εκπαίδευσή τους χωρίς να έχουν διαβάσει ένα ολόκληρο βιβλίο. Ακόμη και στις περιπτώσεις που οι εκπαιδευτικοί θέλουν να βάλουν ένα ολόκληρο βιβλίο στην τάξη τους υπάρχουν δυσκολίες, όπως το πώς θα προμηθευτούν οι μαθητές το βιβλίο, απ’ τη στιγμή που οι λειτουργικές και ενημερωμένες σχολικές βιβλιοθήκες στην Ελλάδα είναι ελάχιστες. Κι εδώ ο/η εκπαιδευτικός που έχει την επιθυμία βρίσκεται εκτεθειμένος και αβοήθητος, καθώς δεν του επιτρέπεται να ζητήσει από τους γονείς να αγοράσουν ένα βιβλίο (ενώ μπορεί να ζητήσει χρήματα για θέατρο ή κινηματογράφο). 

Επίσης, η λύση στην οποία πολλοί καταφεύγουν, το να φέρουν τα βιβλία οι μαθητές από το σπίτι, ουσιαστικά δεν είναι λύση. Τα περισσότερα βιβλία που έρχονται από τα σπίτια των μαθητών είναι κλασικά ή μόνο ενός είδους, γεγονός που δεν δίνει την ευκαιρία στα παιδιά να γνωρίσουν όλα τα σύγχρονα λογοτεχνικά είδη όπως τα βιβλία χωρίς λόγια, τα graphic novels, τα νέα εκπληκτικά βιβλία γνώσεων και να βρουν αυτό που τους ταιριάζει. Κι αν δεν ανακαλύψει κάποιος αυτό που ταιριάζει στα ενδιαφέροντα και στην προσωπικότητά του, πώς να αγαπήσει το βιβλίο; 

Ανθολόγιο ή ολόκληρο βιβλίο; Θα ήθελα την άποψη σας για το ποιος είναι ο βέλτιστος τρόπος για να έρθουν σε επαφή οι μαθητές με τη λογοτεχνία, τόσο στο δημοτικό όσο και στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση.

Προφανώς ολόκληρο βιβλίο! Κάθε βιβλίο είναι ένας ολόκληρος κόσμος. Έχει χαρακτήρες μοναδικούς που αναπτύσσονται και εξελίσσονται σε όλη τη διάρκεια της αφήγησης. Έχει ένα χωροχρονικό πλαίσιο που διαμορφώνει την ατμόσφαιρα και επιδρά στην ιστορία. Έχει πλοκή που ξετυλίγεται σταδιακά. Πώς μπορούν όλα αυτά να μπουν σε ένα απόσπασμα; Επίσης, πώς μπορεί ένα εικονοβιβλίο, ένα βιβλίο χωρίς λόγια ή ένα βιβλίο γνώσεων να αποδοθεί αποσπασματικά; Χωρίς το βιβλίο, που το παιδί θα το πιάσει, θα το μυρίσει, θα το κουβαλήσει μαζί του στο διάλειμμα, θα το αγκαλιάσει, θα το λερώσει, πώς θα δεθεί μαζί του και θα το αγαπήσει;

Η λογοτεχνία (πρέπει να) μπαίνει στο μουσείο; Με την προϋπόθεση ότι υπάρχει χρηματοδότηση, πώς βλέπετε τη δημιουργία περισσότερων χώρων που να συνδέονται με έναν συγγραφέα, ας πούμε το σπίτι όπου έζησε όταν μπορεί να αξιοποιηθεί, που να λειτουργούν ως ζωντανοί μουσειακοί χώροι με πολλές εκδηλώσεις και δραστηριότητες;

Φυσικά και είμαστε πολύ θετικές σε αυτή την ιδέα, η οποία είναι ευρέως διαδεδομένη στο εξωτερικό. Ένας χώρος που μικροί και μεγάλοι μπορούν να έρθουν σε επαφή με έναν ή περισσότερους συγγραφείς, με τη ζωή και το έργο τους, μόνο θετικά μπορεί να λειτουργήσει στην καλλιέργεια της αγάπης για το βιβλίο. Αν συνδεθεί και με τη μελέτη της λογοτεχνίας μέσα από τη διαφύλαξη αρχειακού υλικού, ακόμη καλύτερα. Kι εδώ να σας πούμε και ένα νέο. Στο Παιδαγωγικό Τμήμα Προσχολικής Εκπαίδευσης της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, με πρωτοβουλία της Καθηγήτριας κας Τασούλας Τσιλιμένη θα λειτουργήσει από φέτος το πρώτο Μουσείο Παιδικής και Εφηβικής Λογοτεχνίας στην Ελλάδα (ΜΠΕΛ). Το μουσείο ξεκινά δειλά δειλά και με πολλές δυσκολίες σε χώρο του Πανεπιστημίου, αφού όπως σωστά επισημάνατε δεν υπάρχει καθόλου χρηματοδότηση. Καλούμε λοιπόν, όποιον ενδιαφέρεται να μάθει περισσότερα ή να γίνει μέλος του Μουσείου και να ενισχύσει αυτή την προσπάθεια, να επισκεφθεί την ιστοσελίδα Μουσείο Παιδικής & Εφηβικής Λογοτεχνίας και να ενημερωθεί σχετικά.

Όποιο κι αν είναι το βήμα από το οποίο μιλά κανείς για το βιβλίο μόνο καλό μπορεί να κάνει.

Βλέποντας τις νέες τάσεις γύρω από το βιβλίο και τα κοινωνικά δίκτυα, πώς σχολιάζετε το φαινόμενο των βιβλίων στο TikTok, το BookTok, και κατ’ επέκταση το πώς και αν μπορεί να βρει εφαρμογή σε σχολικό/εκπαιδευτικό περιβάλλον;

Πιστεύουμε πως θα πρέπει να μπει ένα θετικό πρόσημο στη νέα τάση που κλείνει σχεδόν δύο χρόνια ζωής. Όποιο κι αν είναι το βήμα από το οποίο μιλά κανείς για το βιβλίο μόνο καλό μπορεί να κάνει. Κι όταν πρόκειται για ένα βήμα σύγχρονο και με τόσο μεγάλη απήχηση στο νεαρό κοινό, όπως η πλατφόρμα TikTok, η θετική επιρροή ενισχύεται. Ο αλγόριθμος, άλλωστε, αναγνωρίζει τα ενδιαφέροντα του/της χρήστη/τριας με αποτέλεσμα να «προτείνει» βιβλία που ανταποκρίνονται στις ανάγκες του/της αυξάνοντας έτσι την πιθανότητα η κοινότητα των αναγνωστών να αποκτήσει νέα πιστά μέλη. Δεν είναι τυχαία, λοιπόν, τα αποτελέσματα πρόσφατης έρευνας που έγινε στο Ηνωμένο Βασίλειο σύμφωνα με τα οποία το 59% των ατόμων ηλικίας 16-25 ετών που συμμετείχαν δήλωσαν πως το BookTok τούς βοήθησε «να ανακαλύψουν το πάθος τους για την ανάγνωση».

Όσο για την εφαρμογή της στο εκπαιδευτικό περιβάλλον; Είναι μάλλον αμφιλεγόμενη. Δεν ξέρουμε αν θα μπορούσε να βρει η πλατφόρμα αυτή καθαυτή θέση μέσα στη σχολική τάξη. Ωστόσο, πόσο ελκυστική θα ήταν μια δραστηριότητα κατά την οποία τα παιδιά θα καλούνταν να παρουσιάσουν τα αγαπημένα τους βιβλία στους/στις συμμαθητές/τριές τους με σύντομα βιντεάκια τύπου TikTok; Μάλλον αρκετά!

*Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.