Για τα βιβλία «Φίλοι δεμένοι με κλωστή» (Ελένη Γεροστάθη, εικον. Χρύσω Χαραλάμπους), «Μια φωλιά για μένα» (Βαλεντίνα Παπαδημητράκη, εικον. Μαρίνα Δημοπούλου) και «Το ποδήλατό του» (Χριστίνα Φραγκεσκάκη, εικον. Πέτρος Μπουλούμπασης) -όλα εκδ. Καλειδοσκόπιο- σκέψεις για την παιδική λογοτεχνία και την «άναρχη» κατηγοριοποίησή της.
Γράφει ο Μάνος Κοντολέων
Οι εκδόσεις βιβλίων για παιδιά και νέους είναι ίσως το περισσότερο εύρωστο τμήμα της εκδοτικής παραγωγής. Κι αυτό όχι μόνο αυτόν τον καιρό, αλλά και εδώ και χρόνια κάτι παρόμοιο συμβαίνει. Βέβαια μέσα στον ορισμό «βιβλία για παιδιά και νέους» πολλά είδη έχουν συμπεριληφθεί -βιβλία με πολύχρωμη ή μη εικονογράφηση, σιωπηλά βιβλία, παραμύθια, μικρές ιστορίες, διηγήματα, μυθιστορήματα, graphic novels, μα και βιβλία γνώσεων και ποικίλων δραστηριοτήτων.
Δεν έχει κανείς παρά να κοιτάξει τον όποιο πίνακα ευπώλητων παιδικών βιβλίων που έχει δημοσιευθεί σε κάποιο έντυπο ή ηλεκτρονικό μέσο για να επιβεβαιώσει αυτή την -κάπως αλλόκοτη- συνύπαρξη κάτω από τον ίδιο χαρακτηρισμό εντελώς διαφορετικών ειδών αφήγησης και στοχεύσεων.
(...) πολύ συχνά η ψυχαγωγία της ανάγνωσης παραμερίζεται από την στοχευμένη ωφέλεια.
Οπότε, αν θέλουμε να προεκτείνουμε τις σκέψεις μας, μπορούμε άνετα να υποστηρίξουμε πως τα βιβλία για παιδιά και νέους τα οποία είναι στραμμένα προς μια λογοτεχνική ενσάρκωση, όχι μόνο δεν είναι η πλειοψηφία, αλλά και πολύ συχνά ανάμεσά τους υπεισέρχονται και βιβλία που σχεδόν καμιά σχέση δεν έχουν με ότι κανείς μπορεί να χαρακτηρίσει ως λογοτεχνικό έργο.
Φαινόμενο μάλλον διεθνές -η μαζικοποίηση προϊόντων που απευθύνονται σε άτομα που δεν επιλέγουν τα ίδια, αλλά αντίθετα πρόσωπα επιφορτισμένα με την κάθε μορφής κηδεμονία τους, σαφώς καταργεί κριτήρια ταξινόμησης σύμφωνα με το είδος που το κάθε προϊόν ανήκει, ενώ παράλληλα και πολύ συχνά η ψυχαγωγία της ανάγνωσης παραμερίζεται από τη στοχευμένη ωφέλεια.
Αλλά το φαινόμενο στη χώρα μας αποκτά και μεγαλύτερη ένταση καθώς μελετημένα και θεσμοθετημένα προγράμματα φιλαναγνωσίας σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης δεν υπάρχουν και μάλιστα αυτό γίνεται απόλυτα ξεκάθαρο όταν αναζητήσουμε ποια λογοτεχνικά έργα συστήνονται στους μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου.
Τα κριτικά σημειώματα (...) τα υπογράφουν σπανιότερα θεωρητικοί της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, πλέον συχνά συγγραφείς, εκπαιδευτικοί ή και απλοί αναγνώστες που για κάποιον προσωπικό λόγο εκφράζουν δημόσια τις απόψεις τους.
Ένα τέτοιο κλίμα «άναρχης» -ας μου επιτραπεί η συμβολική χρήση της λέξης- προσέγγισης βιβλίων για παιδιά και νέους, το ενισχύει και η υπάρχουσα κριτική προσέγγιση αυτών των βιβλίων. Τα κριτικά σημειώματα συνήθως εμφανίζονται σε βιβλιοφιλικά διαδικτυακά περιοδικά ή ιστοσελίδες και τα υπογράφουν σπανιότερα θεωρητικοί της λογοτεχνίας για παιδιά και νέους, πλέον συχνά συγγραφείς, εκπαιδευτικοί ή και απλοί αναγνώστες που για κάποιον προσωπικό λόγο εκφράζουν δημόσια τις απόψεις τους.
Πάντως το βιβλίο για παιδιά και νέους εκδοτικά ανθεί και είναι γεγονός πως υπάρχουν ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι -μεγάλοι, μεσαίοι και μικροί- που στέλνουν στα ράφια των βιβλιοπωλείων πολλά και προσεχτικά σχεδιασμένα βιβλία αυτής της κατηγορίας. Κάποιοι μάλιστα από αυτούς με την εμπειρία των πολλών ετών εύρωστης και συνετής λειτουργίας τους και με τη συνεχή ανησυχία εύρεσης νέων Ελλήνων συγγραφέων και εικονογράφων, όπως και με την ανακάλυψη αντίστοιχων ξένων, έχουν σφραγίσει τον χώρο του παιδικού και νεανικού βιβλίου και έχουν διαμορφώσει αναγνωστική συνείδηση σε πολλές γενιές αναγνωστών.
Η ιδιαίτερη παρουσία των εκδόσεων Καλειδοσκόπιο
Ανάμεσα σε αυτούς, ιδιαίτερη η παρουσία των εκδόσεων Καλειδοσκόπιο. Κυρίως για την τυπογραφική και εικαστική φροντίδα με την οποία προικίζουν τους τίτλους που δίνουν στην κυκλοφορία. Ασφαλώς το Καλειδοσκόπιο δεν είναι ο μόνος ελληνικός εκδοτικός οίκος που μας προσφέρει ιδιαίτερα ποιοτικές εκδόσεις, αλλά καθώς δεν είναι πολλοί οι τίτλοι που σε ετήσια βάση δίνει στην κυκλοφορία, ενώ και οι περισσότεροι από αυτούς κατατάσσονται στο είδος του εικονογραφημένου βιβλίου, η παρουσία του έχει ταυτιστεί με την αισθητική ποιότητα, οπότε και γι αυτό σχεδόν χαρακτηρίζεται ως ένας εκδοτικός οίκος που παράγει χειροποίητα προϊόντα (ο χαρακτηρισμός «χειροποίητος» χρησιμοποιείται για να παραπέμψει στο μεράκι των πάλαι ποτέ κλασικών τυπογράφων).
(...) οι πρωτοποριακές (τις περισσότερες φορές) εικονογραφήσεις μα και σελιδοποιήσεις, μαζί με την άρτια τυπογραφική τους υλοποίηση, στρέφουν πρωτίστως την προσοχή του αναγνώστη προς την αισθητική της εικόνας και δευτερευόντως στο περιεχόμενο των λέξεων.
Αυτό που αξίζει κανείς να σημειώσει σχετικά με τις περισσότερες εκδόσεις του Καλειδοσκόπιου είναι πως σε αυτές το κείμενο -ακόμα και το πλέον λογοτεχνικά άρτιο- δείχνει να κρατά την δεύτερη θέση στην όλη εμφάνιση του βιβλίου, καθώς την πρώτη την καταλαμβάνει η εικονογράφηση. Δεν υπονοώ υποβάθμιση του κειμένου, απλώς τονίζω το γεγονός πως οι πρωτοποριακές (τις περισσότερες φορές) εικονογραφήσεις μα και σελιδοποιήσεις, μαζί με την άρτια τυπογραφική τους υλοποίηση, στρέφουν πρωτίστως την προσοχή του αναγνώστη προς την αισθητική της εικόνας και δευτερευόντως στο περιεχόμενο των λέξεων.
Αυτό, θεωρώ, πως επιβεβαιώνεται και με την κυκλοφορία των τριών νέων τίτλων των εκδόσεων Καλειδοσκόπιο, που στάθηκαν άλλωστε και η αφορμή για τις παραπάνω σκέψεις.
«Φίλοι δεμένοι με κλωστή» της Ελένης Γεροστάθη, σε εικονογράφηση Χρύσως Χαραλάμπους
Τρία νέα βιβλία που απευθύνονται σε τρία διαφορετικά ηλικιακά είδη κοινού -άσχετα αν η εκδοτική τους ποιότητα τα καθιστά ικανά να τα χαρούν και ενήλικες αναγνώστες που έλκονται από την κάθε είδους καλή εκδοτική μορφή ενός βιβλίου.
Το πρώτο το υπογράφει η Ελένη Γεωργοστάθη και το έχει εικονογραφήσει η Χρύσω Χαραλάμπους.
Η Ελένη Γεωργοστάθη είναι δόκιμος συγγραφέας μικρών ιστοριών για παιδιά του Δημοτικού και η ίδια κριτικός κειμένων της Π. Λ. Με αυτό βιβλίο –Φίλοι δεμένοι με κλωστή- δοκιμάζεται και στον τομέα του εικονογραφημένου βιβλίου για παιδιά κυρίως του νηπιαγωγείου. Και με τη χρήση λίγων φράσεων καταφέρνει να αφηγηθεί μια ιστορία όπου μιλά για την δύναμη της φιλίας. Η μικρή ηρωίδα, ακολουθώντας τις επαγγελματικές υποχρεώσεις των γονιών της, αλλάζει συνέχεια τόπους διαμονής και σχολεία και αισθάνεται πως δεν προλαβαίνει να στεριώσει φιλικές σχέσεις. Αλλά όταν μια μέρα θα επιστρέψει στο πρώτο της σχολείο θα διαπιστώσει πως οι παλιές φιλίες δεν πεθαίνουν και πάντα με αυτούς που αγαπήσαμε θα είμαστε δεμένοι με κλωστές της ψυχής και των συναισθημάτων.
Οι απλές και απόλυτα στοχευμένες προς αυτή τη θέση φράσεις, έχουν ενεργοποιήσει το ταλέντο της κύπριας εικονογράφου Χρύσως Χαραλάμπους και έτσι από σελίδα σε σελίδα ο αναγνώστης εντυπωσιάζεται από τους εκρηκτικούς συνδυασμούς χρωμάτων και σχημάτων που παραπέμπουν στον ελεύθερο τρόπο που ένα παιδί μπορεί να περιγράψει εικαστικά τους χώρους μέσα στους οποίους ζει. Μορφή και εμφάνιση ενός γνήσιου εικονογραφημένο βιβλίου. Θα μπορέσει άνετα να χρησιμοποιηθεί από εκπαιδευτικούς των Νηπιαγωγείων.
«Μια φωλιά για μένα» της Βαλεντίνας Παπαδημητρακάκη, σε εικονογράφηση Μαρίνας Δημοπούλου
Το δεύτερο, προσφάτως εκδοθέν από το Καλειδοσκόπιο βιβλίο το υπογράφει Βαλεντίνα Παπαδημητράκη, το έχει εικονογραφήσει η Μαρίνα Δημοπούλου και έχει τον τίτλο Μια φωλιά για μένα.
Θα έλεγα πως απευθύνεται σε παιδιά των πρώτων τάξεων του Δημοτικού καθώς και το κείμενο είναι πιο μεγάλο, αλλά και η ιστορία που διαβάζουμε θέτει ένα πλέον σύνθετο θέμα. Ποιο είναι το σπίτι μου, ο δικός μου προσωπικός χώρος και πως τον επιλέγω; Και ακόμα σε τι διαφοροποιείται ο ατομικός χώρος από αυτόν ενός ζευγαριού;
Θέμα ασυνήθιστο και η Βαλεντίνα Παπαδημητράκη (πέρα από τη συγγραφή βιβλίων για παιδιά έχει σπουδάσει και ασχοληθεί και με το θέατρο) το παρουσιάζει χρησιμοποιώντας τις τεχνικές ενός λαϊκού παραμυθιού, προσαρμοσμένες όμως σε μια σύγχρονης αντίληψης αφήγηση και καταλήγει πως τελικά από ένα σημείο και μετά η εμπειρία της ατομικής αναζήτησης είναι και εκείνη που θα προσφέρει την ασφάλεια όταν το ένα άτομο ενωθεί με κάποιο άλλο.
Η εικονογράφηση της Μαρίνας Δημοπούλου εκμεταλλεύεται την άνεση του χώρου που της προσφέρει ένα βιβλίο μεγάλου μεγέθους και χωρίς να χάσει την εντελώς σύγχρονη εικαστική της θέση, δείχνει πως έχει κι εκείνη στραφεί προς την αισθητική που ένα παραδοσιακό παραμύθι θα μπορούσε να διαθέτει.
«Το ποδήλατό του» της Χριστίνας Φραγκεσκάκη, σε εικονογράφηση Πέτρου Μπουλούμπαση
Η συγγραφέας του τρίτου βιβλίου, είναι η Χριστίνα Φραγκεσκάκη. Μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες όσο και δόκιμες παρουσίες στο χώρο της λογοτεχνίας κυρίως για μεγάλα παιδιά και νέους. Το ύφος της αν και καθαρά πεζογραφικό, εντούτοις σχεδόν πάντα έχει ένα ποιητικό υπόβαθρο, γεγονός που καθώς επίσης συνήθως συνδυάζεται με κοινωνικούς και πολιτικούς προβληματισμούς, καθιστά τα κείμενά της ιδιαιτέρως πρωτότυπα.
Το ποδήλατό του είναι τίτλος του βιβλίου και από τη σύνταξη του τίτλου και μόνο, νομίζω πως η ποιητικότητα στην οποία μόλις πιο πάνω αναφέρθηκα, γίνεται εμφανής.
Θέμα του το προσφυγικό. Με μια καθόλου φλύαρη εξιστόρηση η Φραγκεσκάκη παρακολουθεί την πορεία μιας οικογένειας από χώρα της ανατολής προς περιοχές της δύσης καθώς ο πόλεμος καταστρέφει την καθημερινότητά τους. Ο κάθε πρόσφυγας παίρνει μαζί του ότι θεωρεί πολυτιμότερο -άλλοι χρήματα, άλλοι αντικείμενα. Ο μικρός ήρωας της ιστορίας παίρνει μαζί του το ποδήλατό του. Μα πολύ δύσκολα ένα τόσο μεγάλο αντικείμενο μπορεί να τον συνοδεύει συνέχεια στις μεγάλες και δύσκολες πορείες. Λογικό κάποια στιγμή να αναγκαστεί να το αποχωριστεί. Μα ότι πού αγαπήσαμε, τελικά ανακαλύπτουμε πάντα τρόπους να το επαναφέρουμε δίπλα μας. Με κάποια άλλη μορφή, ίσως… Αλλά σημασία δεν έχει το αντικείμενο, μα ότι αυτό για εμάς συμβολίζει.
Μια αφήγηση στηριγμένη και σε στοιχεία που η συγγραφέας πήρε από συζητήσεις που είχε με αληθινούς πρόσφυγες και που μέσα στη συγκεκριμένη έκδοση είχε την τύχη να ενισχύσει τη διαχρονικότητα της αλήθειας της καθώς ο επίσης δόκιμος και ταλαντούχος εικονογράφος Πέτρος Μπουλούμπασης κατάφερε με αφαιρετικό, μα και παράλληλα στοχευμένο τρόπο να το ενδύσει με τις εικόνες του.
＊ Ο ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Σαν Μήδεια» (εκδ. Πατάκη).
