«Πιερ, ο ντετέκτιβ λαβύρινθων» του Χίρο Καμιγκάκι – Ένα σύμπαν εικόνων πρωτόγνωρης αρχιτεκτονικής και γοητείας

Υπάρχουν βιβλία που διαφεύγουν οποιασδήποτε ταξινόμησης σε κατηγορίες και είδη. Αποτελούν από μόνα τους είδος, δεν μπορούν να αντιγραφούν και οτιδήποτε άλλο παρόμοιο ακολουθήσει, απλώς θα ατυχήσει στη σύγκριση μαζί τους. Μερικές φορές έχουμε την τύχη να συναντηθούμε με ένα τέτοιο βιβλίο, που θα μας κάνει να μη θέλουμε να το αφήσουμε από τα χέρια μας, να μας παρασύρει όχι μόνο κειμενικά, όχι μόνο αισθητικά και εικονογραφικά, όχι εξαιτίας της προσεγμένης έκδοσης. Κάποιες ιστορίες διαθέτουν «κυτταρικά» την απροσδιόριστη, εμβυθιστική αίσθηση, το umami της ανάγνωσης.

Μια τέτοια περίπτωση είναι η σειρά βιβλίων Πιερ, Ο ντετέκτιβ λαβύρινθων, από τις εκδόσεις Μάρτη. Δύο τίτλοι είναι αυτοί που υπόσχονται καταιγιστική και ανεξάντλητη περιπέτεια: α) Το μυστήριο του πανύψηλου πύργου και β) Η παράξενη υπόθεση του κάστρου του ουρανού. Οι δημιουργοί πίσω από τη σειρά είναι ο Χίρο Καμιγκάκι και η IC4DESIGN, η ομάδα γραφιστών και εικονογράφων που ίδρυσε ο Καμιγκάκι και έχει ως έδρα τη Χιροσίμα της Ιαπωνίας. Οι Χίρο Καμιγκάκι & IC4DESIGN είναι σημαντική εικαστική ομάδα με διεθνή αναγνώριση και πολλές διακρίσεις για το έργο τους, ενώ η εκλεπτυσμένη ιαπωνική ιδιοσυγκρασία ποτίζει τις σελίδες των αναγνωσμάτων που συνθέτουν.

Στα βιβλία που κυκλοφορούν για το ελληνικό κοινό, ο νεαρός ντετέκτιβ Πιερ, πρωταγωνιστής των υποθέσεων μυστηρίου και παράδοξων γρίφων, μαζί με τη φίλη του Κάρμεν, προσπαθούν να λύσουν τα αινίγματα που τίθενται, να αποκρυπτογραφήσουν κώδικες, να βρουν τους ενόχους, να προστατέψουν θησαυρούς και αντικείμενα από τα χέρια ιδιόρρυθμων κακοποιών που θέλουν να σπείρουν την παγκόσμια αταξία. Για να αποτρέψουν την εγκατάσταση στις πόλεις και στις ζωές των ανθρώπων του «λαβυρινθικού χάους», χρειάζεται να εντοπίσουν τα σημάδια στις πολύπλοκες κατασκευές και χωρικές διατάξεις, στις οποίες ο Καμιγκάκι και οι συνεργάτες του στήνουν τον κάθε μύθο. Σε αυτό το οδοιπορικό επίλυσης μυστηρίων και ιχνηλάτησης πολύπλοκων διαδρομών, οι υποψήφιοι αναγνώστες των βιβλίων χρειάζεται να είναι απαραιτήτως μέτοχοι. Τούτο συμβαίνει γιατί στα βιβλία του Καμιγκάκι η δομή είναι πολυεπίπεδη. Επί της ουσίας πρόκειται για μια εμπειρία εμβύθισης στην πλοκή και στα αισθητικά προτάγματα.

Στο βιβλίο με τον τίτλο Το μυστήριο του πανύψηλου πύργου οι αναγνώστες και συγχρόνως «θεατές», ήδη από την πρώτη σελίδα καλούνται να καταδυθούν στις εικόνες, να παρατηρήσουν, να δουν πέρα από το προφανές, να εστιάσουν στις λεπτομέρειες, ενώ μαζί δίνονται με τη μορφή του γραπτού κειμένου οι απαραίτητες πληροφορίες-κλειδιά για την ιστορία. Στον πανύψηλο πύργο, εντυπωσιακά σχεδιασμένο με δεξιοτεχνία και έμφαση στην παραμικρή λεπτομέρεια, βασιλεύει το μυστήριο.

Ο πύργος είναι ορατός και επιβλητικός στον ορίζοντα, καθώς το υπερωκεάνιο, με το οποίο ταξιδεύει ο Πιερ, πλέει στην ήρεμη, γαλήνια θάλασσα, προς το λιμάνι της Νέας Λαβυρινθούπολης, εκεί όπου «τα κτίρια ανταγωνίζονται για το ποιο θα είναι το ψηλότερο. Οι περισσότεροι επιβάτες του πλοίου κατευθύνονται στον πανύψηλο πύργο για τις χριστουγεννιάτικες διακοπές τους». Ο Πιερ όμως έχει άλλο σκοπό, καθώς αισθάνεται ότι κάτι περίεργο και απειλητικό πρόκειται να συμβεί. Ο κύριος Χ, ο μυστηριώδης κλέφτης φάντασμα, θέλει να κλέψει τον πολύτιμο Μεγάλο Κύβο που βρίσκεται στον πύργο. Ο Μεγάλος Κύβος είναι ο πολυτιμότερος θησαυρός της Νέας Λαβυρινθούπολης και η απώλειά του θα σπείρει το χάος στη μεγαλούπολη των θαυμάτων και της αρχιτεκτονικής παραδοξότητας, η οποία θυμίζοντας κάτι από την αισθητικής της Μetropolis του Fritz Lang, κινδυνεύει να χάσει το μεγαλείο και την ισορροπία της. Η συγγραφική ομάδα, κατανέμει την υπόθεση σε 15 ενότητες, με τις περισσότερες να εκτυλίσσονται στους ορόφους του πύργου, ενώ ακολουθούν ο Επίλογος της ιστορίας και οι Απαντήσεις στους γρίφους που χρειάζεται να λύσουν οι αναγνώστες και ο Πιερ.

Στις σελίδες του βιβλίου ένας κόσμος οργιώδους εικονογράφησης αναπνέει και κινείται, θέτοντας τη θεατρικότητα σε πρώτο πλάνο. Κάθε σελίδα είναι μια περιπέτεια, κάθε ενότητα και ένα ακόμη κομμάτι στο παζλ του μυστηρίου. Κάθε εικόνα είναι ένας ολόκληρος κόσμος προς εξερεύνηση. Στο τέλος της διαδρομής, όπου το πάρτι της Παραμονής των Χριστουγέννων και η εμφάνιση του Αϊ Βασίλη στον ουρανό της μεγαπόλης στέφουν την ιστορία, προσφέρονται οι λύσεις για την περιδιάβαση στους λαβύρινθους, οι πληροφορίες για την εξέλιξη της υπόθεσης μετά το ανοικτό τέλος της, όπως και κουΐζ κατανόησης, ώστε η ανάγνωση και ενασχόληση με το βιβλίο να οδηγήσει τα παιδιά στη σύνθεση των δικών τους ιστοριών, με λόγια, κίνηση, παιχνίδι, ζωγραφική.

Στην ίδια λογική, με άλλη όμως υπόθεση και χωροθεσία, διαδραματίζεται η ιστορία στην Πόλη των Καναλιών, στο βιβλίο Η Παράξενη υπόθεση του κάστρου του ουρανού, μια «μεταφορά» της Βενετίας σε ένα περίπλοκο περιβάλλον sci-fi, αστικής μεγα-περιπέτειας.

Η παράξενη υπόθεση του κάστρου του ουρανού έχει ως βάση την Πόλη των Καναλιών, η οποία είναι χτισμένη δίπλα στη θάλασσα. Εκεί έχουν έρθει ο Πιερ και η Κάρμεν για να απολαύσουν τις εορταστικές εκδηλώσεις για τα πενήντα χρόνια κτήσης της πόλης. Μουσική, καρναβαλικές παρελάσεις, χοροί, γιορτές, ατελείωτο γλέντι παρασέρνει τους κατοίκους σε μια κατάσταση ευφορίας και ανεμελιάς. Όμως ο κίνδυνος ελλοχεύει και ο Πιερ με την παρέα του, πρέπει να νικήσουν την οργάνωση «Παγκόσμια Λαβυρινθική Αταξία», μέλη της οποίας έχουν φτάσει στην Πόλη των Καναλιών για να κλέψουν το Αυγό των Λαβύρινθων, έναν από τους Επτά Σπουδαίους Θησαυρούς Λαβύρινθων, σπέρνοντας έτσι το χάος. Η περιπέτεια αρχίζει και τα πάντα μπορούν να συμβούν στις πολύπλοκες διαδρομές μέσα στην πόλη και στα μνημειώδη κτίρια, όπου βρίσκεται πλήθος κόσμου. Και εδώ η δημιουργική ομάδα χωρίζει την σπονδυλωτή περιπέτεια σε 15 ενότητες με ευφάνταστους τίτλους, ενώ ακολουθούν ο Επίλογος και οι Απαντήσεις-προσκλήσεις για δράση μετά ή σε συνδυασμό με την ιστορία.

Τα δύο βιβλία, σε σκληρόδετη, πολυτελή μορφή, θα κρατήσουν αμείωτο το ενδιαφέρον όχι μόνο των μικρότερων αλλά και των μεγαλύτερων αναγνωστών. Απευθύνονται όχι μόνο σε παιδιά με ανήσυχο πνεύμα, αλλά και στους γονείς, στο ενήλικο κοινό που έχει μάθει να αγαπά τις ιστορίες μυστηρίου με σχέδιο και χρώμα, όπως επίσης απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς, αρχιτέκτονες, σχεδιαστές, δημιουργούς, αναγνώστες που αγαπούν την έκπληξη στο ύφος και στα συγγραφικά μέσα. Η επιμελημένη μετάφραση της Πετρούλας Γαβριηλίδου έχει μεταφέρει εύστοχα τα νοήματα και τη δομή του λόγου, η οποία δεν δυσκολεύει τα παιδιά αλλά τουναντίον δρα ως πυξίδα, ενώ η επιμέλεια κειμένου της Αναστασίας Σακελλαρίου και η δουλειά της Βάσως Βύρρα στη μακέτα του εξωφύλλου και στη σελιδοποίηση, συντελούν στο αισθητικά ελκυστικό αποτέλεσμα των εκδόσεων.

Η εικόνα δεν «συνοδεύει» το κείμενο. Είναι κείμενο, δήλωση και σύνολο συνδηλώσεων μαζί.

Θα ήταν όμως ουσιαστική παράλειψη να μην ασχοληθούμε λίγο περισσότερο με το εικονογραφικό ιδίωμα των Hiro Kamigaki & IC4DESIGN, γιατί αυτό είναι το δομικό πλέγμα κάθε ιστορίας, που αποδίδει πρωτοτυπία και γοητεία στο εγχείρημα. Η ομάδα συναινεί και συγχρόνως αντιδικεί υφολογικά με τη μεγάλη παράδοση των ιαπωνικών manga και των ποικίλων εικονογραφικών πρωτόκολλων της δυτικής εικονογραφίας. Η εικόνα δεν «συνοδεύει» το κείμενο. Είναι κείμενο, δήλωση και σύνολο συνδηλώσεων μαζί. Για την αποκρυπτογράφηση-απάντηση των ερωτήσεων, των γρίφων που ενθέτει ο «συγγραφέας»-«αφηγητής» δίπλα από τα μικρά κείμενα διήγησης, ο αναγνώστης πρέπει να παρατηρήσει σχολαστικά τις λαβυρινθώδεις εικόνες. Έτσι γίνεται «σύμμαχος» του συγγραφέα-εικονογράφου και η απίστευτα περίπλοκη εικονοποιΐα που παρουσιάζεται, καθίσταται το κεντρικό αναγνωστικό ερώτημα. Η καλλιτεχνική ομάδα, χρησιμοποιεί τη γεωμετρία ως μέσο πειθαρχίας των πληθωρικών συνθέσεών της, ώστε τελικά η εικόνα να γίνεται απολύτως λειτουργική με τάξη και ιεραρχική συγκρότηση. Η εικόνα-παράσταση είναι η απάντηση στα ερωτήματα που συνοδεύουν τα μικρά, περιεκτικά κείμενα. Η γεωμετρία είτε είναι εμφανής, καθορίζοντας το σώμα της αναπαράστασης, είτε έμμεση, ως άξονας του υποτιθέμενου βλέμματος του θεατή.

Οργανώνεται ένα διπλό είδος «επιφανειακά αναπτυσσόμενου βάθους». Αυτό είναι εξαιρετικά επινοητική αντίφαση: σχέδιο που θεμελιώνεται στο ψευδαισθητικό βάθος και χρώμα που εκμεταλλεύεται, αναπτύσσεται σαν γεγονός επιφανείας.

Ο Καμιγκάκι και η ομάδα του, συχνά ανυψώνουν τη γωνία πρόσληψης ως προς τα τεκταινόμενα στην παράσταση (δηλαδή το βλέμμα του θεατή ανυψώνεται κάπως σαν κίνηση τύπου drone κάμερας), διατηρώντας με αυστηρή αξονομετρική οργάνωση τη διάταξη των αντικειμένων και των αρχιτεκτονικών, χωρικών στοιχείων. Με εξαιρετικά ευφυή τρόπο, η ομάδα φιλοτεχνεί ισχυρά σχεδιασμένες και πυκνά διαρθρωμένες εικόνες που όμως σε αυτές, εμπρόθετα, απειθαρχεί χρωματικά και τονικά, ενίοτε αμβλύνοντας την ευκρίνεια των επεισοδίων του υποτιθέμενου βάθους με «ατμοσφαιρική προοπτική». Οργανώνεται ένα διπλό είδος «επιφανειακά αναπτυσσόμενου βάθους». Αυτό είναι εξαιρετικά επινοητική αντίφαση: σχέδιο που θεμελιώνεται στο ψευδαισθητικό βάθος και χρώμα που εκμεταλλεύεται, αναπτύσσεται σαν γεγονός επιφανείας. Μια διπλή λειτουργία που υποδεικνύεται στο θεατή και επιτρέπει μια αναταραχή˙ επιτρέπει δηλαδή να μη ταυτίζονται η οπτική και η αφηγηματική λειτουργία του εικονογραφικού γεγονότος, αλλά να συνδιαλέγονται δραματικά.

Τούτο συμβαίνει για παράδειγμα στη «Θαλάσσια Παρέλαση» (σελ.14) στο βιβλίο Η Παράξενη υπόθεση του κάστρου του ουρανού. Ακόμα πιο έντονα το βρίσκουμε στα «Δωμάτια πελατών» (σελ.18) του βιβλίου Το μυστήριο του πανύψηλου πύργου, όπου η εικόνα αναπτύσσεται με την παράταξη μικρών επεισοδίων, δηλαδή μικρά περιστατικά, αρχιτεκτονικά μοτίβα, που σχεδιάζονται ως σκηνές-παραστάσεις με επί μέρους ανθρώπινες δράσεις και όπου ο κύριος οργανωτικός μηχανισμός όλης της σύνθεσης είναι οι κεκλιμένες σκάλες, οι οποίες με την απόκλισή τους δημιουργούν ένα τελείως διαφορετικό ρυθμό έναντι της ορθοκανονικής διάταξης των «σκηνών». Σε άλλες εικόνες, τον κύριο οργανωτικό ρόλο αναλαμβάνουν οι καμπυλοειδείς φόρμες, όπως για παράδειγμα ο δρόμος στο «Αγώνα αυτοκινήτων» (σελ. 18) στο Η Παράξενη υπόθεση του κάστρου του ουρανού, η «Αναρρίχηση στο δέντρο» (σελ. 26), «Ναουόνα» (σελ.28) ή ακόμα όπως συμβαίνει στις χρωματικές κλίμακες του μπλε ceruleum στη «Βόλτα στα κανάλια» (σελ. 6) του ίδιου βιβλίου.

Σε άλλες σελίδες, η εικονογραφική ομάδα χρησιμοποιεί σχήματα που προσομοιάζουν σε οδικούς μαιάνδρους, όπως συμβαίνει με τον μωβ διάδρομο στην ενότητα «Το χρυσό θέατρο» (σελ.24), στο Μυστήριο του πανύψηλου πύργου, όπου στήνεται σε αντίστιξη με τα καμπυλόμορφα θεωρεία. Οι εικόνες στα δύο βιβλία αναπτύσσονται σε δισέλιδα, προφανώς για να είναι ευανάγνωστες οι μικρές σκηνές, τα αρχιτεκτονικά ή δραματικά μικροεπεισόδια του εικονογραφικού γεγονότος και ίσως γιατί η κάθε σκηνή επιδιώκει να «ρουφήξει» τον θεατή στον λαβυρινθώδη εικονογραφικό χώρο. Ο θεατής δεν είναι ο χειριστής, ο καταναλωτής της εικονογραφίας αλλά μέρος της, συντελεστής και κάτοικος αυτής.

Το βλέμμα δεν βασίζεται στην εξωτερική παρατήρηση αλλά στην ουσιαστική μετοχή. Ο Λαβύρινθος είναι κριτική παρατήρηση. Να λοιπόν, μια υποφώσκουσα «υπόδειξη» του εικονογράφου και της ομάδας του που επιδρούν αποφασιστικά όχι μόνο μέσα από την «κατάληψη» του θεατή, αλλά και μέσα από την κριτική, παρατηρητική απομάκρυνσή του, που του χρειάζεται για να δει πανοραμικά τα τεκταινόμενα. Ταύτιση και ξένισμα μαζί, για να θυμηθούμε μια μπρεχτική αντήχηση ή το μεταμοντέρνο κέλευσμα της απο-οικειοποίησης και επανα-οικειοποίησης του περιεχομένου και του χώρου. Πρόκειται για στοιχεία ουσιώδους εκλέπτυνσης της ανάγνωσης και του θεάματος, τα οποία φέρει η ιαπωνική άποψη και που προσφέρονται απλόχερα με τρόπο γοητευτικό στα παιδιά, τα οποία δεν πρόκειται να μείνουν σε καμιά περίπτωση ασυγκίνητα.

Οι IC4DESIGN είναι μια ομάδα εικονογράφων και γραφιστών με έδρα τη Χιροσίμα της Ιαπωνίας. Ιδρύθηκε από τον Χίρο Καμιγκάκι [Hiro Kamigaki] και χαρακτηριστικό στοιχείο των έργων τους είναι η διασκεδαστική και λεπτομερής εικονογράφηση. Έχουν διακριθεί στους 200 καλύτερους εικονογράφους παγκοσμίως και έργα τους έχουν φιλοξενηθεί στις μεγαλύτερες διεθνείς εικαστικές εκθέσεις. Η σειρά εικονογραφημένων βιβλίων τους «Πιερ, ο ντετέκτιβ λαβύρινθων» έχει μεταφραστεί σε περισσότερες από 30 γλώσσες.

Τελικά οι εικόνες-ιστορίες του Hiro Kamigaki και της ομάδας IC4DESIGN είναι μια πολυδιάστατη εξερεύνηση. Τα βιβλία τους δεν προορίζονται απλώς για ανάγνωση, δεν είναι εστιασμένα στη φορμαλιστική, συνήθη σημασία που δίνουμε στη μάθηση και τις δεξιότητες. Δεν είναι όμως ούτε μια γραμμική περιπέτεια ή απλώς μια μεταμοντέρνα, στιβαρή ωστόσο και αισθητικά άρτια, αφήγηση. Είναι μια διαδρομή στην ίδια τη διαδικασία της ανάγνωσης, της παράστασης, της αφηγηματικής πρόσληψης, που αφορά τους αναγνώστες όλων των ηλικιών και χρειάζεται οπωσδήποτε να ξεκινά από τις νεαρές ηλικίες. Είναι πάνω από όλα μια Αναζήτηση, με το Α οπωσδήποτε κεφαλαίο.

*Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός, κριτικός θεάτρου και βιβλίου.