Προτάσεις βιβλίων για παιδιά και εφήβους και μερικές σκέψεις γιατί o θεσμός του «Μήνα Μαύρης Ιστορίας» αφορά το παιδικό και νεανικό αναγνωστικό κοινό στην Ελλάδα αλλά και τι νόημα έχει να ξαναδιαβαστεί η Καλύβα του μπάρμπα Θωμά.
Γράφει η Ελένη Κορόβηλα
«Μαμά, μαμά! Κοίτα! Αυτός είναι ο Περικλής. Αυτόοοος... Με το άσπρο μπουφάν!»
Στο μικρό αγοράκι της δευτέρας δημοτικού που έδειχνε γεμάτο έξαψη στη μαμά του τον καινούργιο καλύτερό του φίλο τον οποίο ήθελε οπωσδήποτε να καλέσει στα γενέθλιά του, δεν του πέρναγε από το μυαλό να διευκολύνει τη μαμά να δει τον φίλο του λέγοντας της ότι ο Περικλής ήταν το μοναδικό μαύρο αγοράκι στο προαύλιο, ένα παιδάκι γεννημένο στην Ελλάδα από γονείς μετανάστες από το Καμερούν. Ο μικρός έβλεπε μόνο τον καινούργιο καλύτερό του φίλο. Που φορούσε το άσπρο του μπουφάν. Και τίποτε άλλο. Μερικές τάξεις αργότερα, όταν ένας νταής του σχολείου είπε στο μικρό αγοράκι ότι ο καλύτερος του φίλος βρωμάει, το αγοράκι κατέληξε στο γραφείο της διευθύντριας. Είχε ρίξει μια γερή σπρωξιά στον νταή λέγοντάς του «εσύ βρωμάς και όλοι σου οι φίλοι». Αυτή είναι μια διόλου επινοημένη ιστορία καθημερινής πραγματικότητας που διαδραματίστηκε τη δεκαετία του 2010 -σε δύο χρόνους- σε κάποιο (ειδικών χαρακτηριστικών και ξένου εκπαιδευτικού συστήματος) δημοτικό που λειτουργεί σε προάστιο της Αθήνας.
Ο Μήνας Μαύρης Ιστορίας είναι η αφορμή για να αναζητηθούν και να διαβαστούν ιστορίες με ήρωες μαύρους ανθρώπους που με το παράδειγμά τους έφεραν πρόοδο και έκαναν τον κόσμο καλύτερο.
Κάτι άλλο που επίσης δεν περνούσε από το μυαλό του μικρού της ιστορίας είναι ότι η (ισχυρή στη γαλλική παράδοση και εκπαίδευση) κοινωνική αχρωματοψία που είχε κι ο ίδιος αναπτύξει ανεπίγνωστα, ναι μεν συνέβαλλε σε μια πιο δίκαιη συμβίωση χωρίς περιθωριοποίηση του φίλου του αλλά από την άλλη στερούσε από τον φίλο του το δικαίωμα να διαφέρει ενώ ίσως έκανε το ίδιο το αγοράκι να πιστεύει (λανθασμένα) ότι ρατσισμός δεν υπάρχει αφού εκείνο δεν τον έβλεπε. Η «διόρθωση» που έγινε από τον νταή του σχολείου λίγα χρόνια αργότερα μάλλον βοήθησε το, λίγο μεγαλύτερο πια, αγοράκι να δει κατάματα την πραγματικότητα αλλά και να πάρει ένα μάθημα για το πόσο άγονη και αδιέξοδη είναι η καταφυγή στη βία. Αντίθετα, η καταφυγή στην ανάγνωση έχει να δώσει περισσότερα νήματα για σκέψη. Ο Μήνας Μαύρης Ιστορίας είναι η αφορμή για να αναζητηθούν και να διαβαστούν ιστορίες με ήρωες μαύρους ανθρώπους που με το παράδειγμά τους έφεραν πρόοδο και έκαναν τον κόσμο καλύτερο.
Ο Γιάννης, η Ρόζα και δύο μυθιστορήματα για εφήβους
Αναζητώντας βιβλία που κυκλοφορούν στα ελληνικά με ήρωες μαύρους χαρακτήρες δεν εντοπίσαμε βιβλίο με ήρωα ένα αφροελληνάκι εκτός από ένα βιβλίο για παιδιά που αφηγείται την ιστορία του πιο γνωστού και αγαπητού Αφροέλληνα, του Γιάννη Αντετοκούνμπο.
Είναι η βιογραφία του Greek Freak γραμμένη για παιδιά από τον Αφροαμερικανό A.D. Largie που ειδικεύεται σε αυτό το είδος βιβλίων. Έχει τίτλο Γιάννης Αντετοκούνμπο – Από τις γειτονιές της Αθήνας στο NBA και αφηγείται την καταπληκτική, συγκινητική και ελπιδοφόρα ιστορία επιτυχίας του Γιάννη από τα Σεπόλια που συνεχίζει τη λαμπρή πορεία του και ταυτόχρονα είναι πρότυπο προσφοράς, αλληλεγγύης και αυτό που λένε ωραία στην Αμερική ενός ανθρώπου που «επιστρέφει στην κοινότητα», δηλαδή προσφέρει εκεί από όπου ξεκίνησε και αυτό το κάνει για όλα τα παιδιά στις γειτονιές που κι ίδιος μεγάλωσε αλλά και σε πολλές άλλες. Το βιβλίο συστήνεται για παιδιά από 6 ετών.
Πηγαίνοντας πολλά χρόνια πίσω, στο 1955, συναντάμε μια γυναίκα που έγινε ηρωίδα και σύμβολο του αγώνα για την κατάργηση των διακρίσεων. Είναι μια απλή, καθημερινή γυναίκα που επέστρεφε από τη δουλειά της κουρασμένη. Μια μέρα αποφάσισε να διεκδικήσει τη θέση της. Η Ρόζα Παρκς αρνούμενη να σηκωθεί για να καθίσει ένας λευκός άνδρας στο λεωφορείο οδήγησε στη γέννηση του κινήματος κατά των φυλετικών διακρίσεων σηματοδοτώντας την απαρχή του αγώνα για τα πολιτικά δικαιώματα των μαύρων στην Αμερική.
Με ηρωίδα τη Ρόζα Πάρκς προτείνουμε δύο βιβλία. Το πρώτο είναι το μυθιστόρημα για εφήβους Ρόζα Παρκς: Για μια θέση στον κόσμο (εκδ. Ψυχογιός) της Χρυσάνθης Τσιαμπαλή.
Η συγγραφέας συναντά την ηρωίδα της παιδί 8 ετών στον Πάιν Λέβελ της Αλαμπάμα όπου μεγαλώνει με πολλές δυσκολίες και κακουχίες. Οι νεαροί αναγνώστες γνωρίζουν έτσι τον άνθρωπο πριν γίνει ερήμην του ήρωας.
Μια διαφορετική προσέγγιση έχει επιλέξει στη δική του αφήγηση για την ιστορία της Ρόζα Παρκς ο Ιταλός συγγραφέας Φαμπρίτσιο Σιλέι με Το λεωφορείο της Ρόζας (εκδ. Κόκκινο).
Η αφήγηση γίνεται από την σκοπιά ενός αυτόπτη μάρτυρα, ο οποίος περίπου έξι δεκαετίες αργότερα διηγείται στον εγγονό του το γεγονός που σημάδεψε τη ζωή του αλλά και άλλαξε τον ρου της Ιστορίας. Ο συγγραφέας προκειμένου να φωτίσει το παράδειγμα της Παρκς αλλά και να υπογραμμίσει το θέμα της ατομικής ευθύνης, επιλέγει έναν αντιήρωα για να αφηγηθεί την ιστορία της. Ο 26χρονος τότε νεαρός, έκανε το αναμενόμενο: συμμορφώθηκε με τους σκληρούς και άδικους νόμους της εποχής και έτσι, αν και είχε την ευκαιρία να δράσει, είδε την Ιστορία να περνά ξυστά από μπροστά του.
Ο Σιλέι έχει γράψει και το εφηβικό μυθιστόρημα Πιο γρήγορη κι από τα όνειρα (μτφρ. Δήμητρα Δότση, εκδ. Πατάκη) που διαδραματίζεται στην Αμερική της δεκαετίας του 1940.
Είναι η ιστορία της Αφροαμερικανίδας Γουίλμα Ρούντολφ, ενός φτωχού, μαύρου κοριτσιού που είχε το όνειρο να διακριθεί στον αθλητισμό και παρά τα αμέτρητα εμπόδια, τις διακρίσεις και τις αδικίες, τα κατάφερε κι έφτασε να γίνει Ολυμπιονίκης.
Σε ένα σύγχρονο σκηνικό είναι στημένη η αφήγηση ακόμη ενός εφηβικού μυθιστορήματος, της πολύ γνωστής και καλής Αφροαμερικανίδας συγγραφέα Τζάκλιν Γούντσον. Με το Αν έρθεις σαν τον άνεμο (μτφρ. Αργυρώ Πιπίνη, εκδ. Πατάκη) που είναι παλιότερό της, γράφτηκε το 1998, άλλα δεν χάνει ούτε την επικαιρότητά του ούτε τη φρεσκάδα του) θίγει το θέμα των διακρίσεων και των στερεοτύπων.
Αφηγείται την ιστορία της πρώτης αγάπης μεταξύ δυο φαινομενικά εντελώς διαφορετικών εφήβων. Η Έλλι, είναι ένα 15χρονο κορίτσι της Νέας Υόρκης, κόρη γιατρού, τρίτο παιδί μιας ευκατάστατης εβραϊκής οικογένειας, που ζει σε ένα διαμέρισμα με θέα στο Σέντραλ παρκ και στο Λύκειο ξεκινά να φοιτά σε ένα καλό ιδιωτικό σχολείο-διαβατήριο για ένα καλό πανεπιστήμιο. Ο Τζερεμάια είναι ένας επίσης 15χρονος που ξεκινά την φοίτησή του στο ίδιο σχολείο με στόχο κι αυτός να βελτιώσει και να αυξήσει τις πιθανότητές του για ένα καλό πανεπιστήμιο. Ο Μάια, όπως χαϊδευτικά τον φωνάζουν οι φίλοι του, είναι άσος στο μπάσκετ, ονειρεύεται καριέρα στο ΝΒΑ και είναι μαύρος που κατοικεί στο Μπρούκλιν. Αλλά, δεν έχουμε εδώ με ένα στερεοτυπικό πορτρέτο παιδιού Αφροαμερικανικής οικογένειας που ταλανίζεται από τη φτώχεια, τις διακρίσεις και δυσκολεύεται να βρει διέξοδο από μια προβληματική κατάσταση ή μια δυσλειτουργική οικογένεια. Αντιθέτως, οι διαζευγμένοι γονείς του είναι καλλιεργημένοι και επιτυχημένοι: ο μπαμπάς καταξιωμένος σκηνοθέτης του κινηματογράφου και η μαμά συγγραφέας.
Στπν απόηχο των συγκλονιστικών κινητοποιήσεων του κινήματος Black Lives Matter, ένα μυθιστόρημα που προτείνεται ανεπιφύλακτα για τους εφήβους από 13 ετών και άνω, γιατί θα τους δείξει ένα αποδραματοποιημένο πλαίσιο για τη ζωή συνομηλίκων τους στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ θα εντοπίσουν τις υπόγειες διαδρομές που συντηρούν το έδαφος για τις φυλετικές διακρίσεις και θα αναρωτηθούν για το θέμα της ταυτότητας.
Ο Μπαντού, η Ρόκετ, η Ροζαλί και η Μάρθα
Η εικονογραφημένη ιστορία Τι τρέχει με τον Μπαντού; σε κείμενο Άννας Μιχίδη και εικόνες Φωτεινής Τίκκου κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ελληνοεκδοτική.
Ο Μπαντού, ένα μαύρο παιδάκι, πηγαίνει στην πρώτη Δημοτικού και είναι ενθουσιασμένος αλλά βιώνει τον φόβο της απόρριψης. Βιβλίο-εργαλείο που πλαισιώνεται με δραστηριότητες που βοηθούν τα παιδιά να διαχειριστούν τα συναισθήματά τους.
Κοίτα ψηλά (μτφρ. Μαρία Τσιρωνά, εκδ. Πουά) του Νέιθαν Μπράιον είναι ο τίτλος ενός βιβλίου για μικρά παιδιά με ηρωίδα τη μικρή Ρόκετ.
Η Ρόκετ είναι μια ενθουσιώδης μικρούλα που την συνεπαίρνει το διάστημα και έχει πρότυπο την πρώτη Αφροαμερικανίδα αστροναύτη Μέι Τζέμισον.
Μια μαύρη μαγισσούλα, τη Ροζαλί, θα συναντήσουν τα παιδιά, στα βιβλία της σειράς Ξενοδοχείο για μάγισσες της Ουρλίκε Ράιλανσε που κυκλοφορούν σε μετάφραση Μαρίας Μάντη και επιμέλεια Μάρως Ταυρή από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
Μαύρο είναι και το κοριτσάκι που αγαπά τις περιπέτειες και τις περιηγήσεις και πρωταγωνιστεί στους Χάρτες της Μάρθας της Λι Χότζκινσον, επίσης από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.
Τι είναι ο ρατσισμός; (μτφρ. Βασιλική Νίκα, εκδ. Πατάκη, 2022) των Κέιτι Ντέινς και Γιόρνταν Ακροχάρο.
Γιατί οι άνθρωποι είναι ρατσιστές; Μπορούμε να μιλάμε για τον ρατσισμό; Πώς μπορούμε να τον σταματήσουμε; Ό,τι πρέπει να ξέρουν τα παιδιά υπάρχει σε αυτό το βιβλίο που συστήνεται για ηλικίες από 5 έως 8 ετών.
Γιατί να διαβάσουν τα παιδιά σήμερα την Καλύβα του μπάρμπα Θωμά
Κλείνοντας, δεν μπορούμε να μη μνημονεύσουμε την Καλύβα του μπάρμα Θωμά της Χάριετ Μπίτσερ Στόου (1811-1896). Γραμμένο το 1852, είναι το βιβλίο που λέγεται ότι στην εποχή του είχε πουλήσει περισσότερα αντίτυπα κι από τη Βίβλο κι ότι ο Αβραάμ Λίνκολν είχε πει στη συγγραφέα του, «Ώστε εσείς είστε η μικρή κυρία που ξεκίνησε αυτόν τον μεγάλο πόλεμο», εννοώντας τον Αμερικανικό Εμφύλιο.
Γιατί όμως να διαβάσουν τα σημερινά παιδιά ένα βιβλίο «αρχαίο» στα δικά τους μάτια που κατηγορείται κιόλας ότι έχει ένα λεξιλόγιο που προσβάλλει σημερινές ευαισθησίες; Το βιβλίο γράφτηκε στην εποχή του, πριν την κατάργηση της δουλείας. Η Στόου είχε κάνει σκοπό της να δώσει μάχη για να καταργηθεί και να ελευθερωθούν οι σκλάβοι. Έκανε έρευνα, έμαθε ιστορίες, συνέλαβε έναν κόσμο που έπρεπε να αποτυπωθεί και να καταγγελθεί.
Η Καλύβα του μπάρμα Θωμά της Χάριετ Μπίτσερ Στόου κυκλοφορεί σε αξιόλογες μεταφράσεις, το πλήρες πρωτότυπο έργο από τις εκδόσεις Πατάκη, και σε παιδικές διασκευές από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, Μίνωας, Άγκυρα, ακόμα και από τα κλασικά εικονογραφημένα.
Τέλος, μια πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση στο κλασικό ανάγνωσμα είναι αυτή του Νίκου Καζαντζάκη που διασκεύασε την Καλύβα του μπάρμπα Θωμά και την απέδωσε ως Το καλύβι του μπάρμπα Θωμά. Η διασκευή του Καζαντζάκη πρωτοκυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Ελευθερουδάκη και εν συνεχεία από τις εκδόσεις Νίκα από τις οποίες κυκλοφορεί ακόμα με τη διαφορά ότι η καζαντζακική επιλογή «το καλύβι» έχει εναρμονιστεί με τη μετάφραση που έχει καθιερωθεί στη συνείδηση του αναγνωστικού κοινού και έχει γίνει Η καλύβα του μπάρμπα Θωμά.
«Η μικρή κυρία» που είχε πει ο Λίνκολν, δεν έγραψε ένα παιδικό ανάγνωσμα. Το βιβλίο της, είτε στην πλήρη εκδοχή του, για εφήβους, είτε σε παιδικές διασκευές διατηρεί την αξία του ως λογοτεχνικό ντοκουμέντο μιας σκληρής και αδιανόητης εποχής που μας τρομάζει, μας συγκινεί και μας κρατάει σε επαγρύπνηση.
* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.
Μπορείτε να ακούσετε το επεισόδιο podcast για τις προτάσεις για μικρά παιδιά με αφορμή τον Μήνα Μαύρης Ιστορίας όπως παρουσιάστηκαν στο πόντκαστ «Να ένα βιβλίο! για παιδιά» του pod.gr.
