Τι είναι το φαινόμενο του «BookTok»; Ποια βιβλία αναδεικνύονται μέσω αυτού και ποια είναι η επίδρασή του στη λογοτεχνία; Κάποιες σκέψεις σχετικά με την κυρίαρχη διαδικτυακή τάση που επηρεάζει τις αναγνωστικές συνήθειες.
Γράφει η Φανή Χατζή
Γιατί πολλά βιβλία της εφηβικής και νεανικής λογοτεχνίας εκδίδονται πλέον με την ένδειξη-αυτοκολλητάκι «Tik Tok»; Τι σημαίνει «Βιβλίο του Tik Tok» και ποια είναι αυτά; Είναι μόνον θετική η επίδραση της δημοφιλούς πλατφόρμας στη φιλαναγνωσία ή κρύβονται και αρνητικές επιδράσεις; Καθώς το TikTok διεκδικεί ολοένα και μεγαλύτερο χώρο στα εκδοτικά πράγματα, ήρθε η ώρα να απαντήσουμε σε αυτά τα ερωτήματα.
Το BookTok και οι BookTokers
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid-19, η κινεζική πλατφόρμα Tik Tok κυρίευσε τον ψηφιακό κόσμο και έγινε το δημοφιλέστερο μέσο επικοινωνίας και δικτύωσης σε ηλικίες 15-35 ετών. Σαν υποκοινότητα της πλατφόρμας δημιουργήθηκε το #BookTok, ένα hashtag που χρησιμοποιούν εκατομμύρια αναγνωστών ανά τον κόσμο σε βίντεο στα οποία προτείνουν βιβλία. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή βιβλιοκριτική, το BookTok βασίζεται στην ισότιμη και άμεση διάδοση της πληροφορίας. Οποιοδήποτε άτομο, μπορεί, με μια κάμερα, να εκφράσει την άποψή του για ένα βιβλίο.
Οι μεγαλύτεροι εκδοτικοί οίκοι στην Ελλάδα έχουν οι ίδιοι έντονη παρουσία στο Tik Tok και στα site τους βρίσκουμε ειδικό τμήμα βιβλίων με τη σήμανση «BookTok». Το ίδιο κάνουν και πολλά βιβλιοπωλεία.
Μέσα από αυτό το ψηφιακό μοίρασμα αναδείχτηκε η φιγούρα του «BookToker», ενός δημιουργού περιεχομένου, influencer δηλαδή, που επηρεάζει μέρος του αναγνωστικού κοινού. Σε συνεργασία με εκδοτικούς οίκους, επί πληρωμή ή άνευ πληρωμής, ο booktoker προτείνει βιβλία, δείχνει νέες εκδόσεις, ανοίγει PR πακέτα και ουσιαστικά «διαφημίζει» τα βιβλία. Στη χώρα μας, το φαινόμενο κατέφτασε αυτούσιο, με πολλούς δημιουργούς περιεχομένου, στην πλειοψηφία τους κορίτσια 18-28 ετών, να ασχολούνται πολύ ενεργά, ίσως και κατ’ επάγγελμα, με αυτή τη δραστηριότητα.
Οι μεγαλύτεροι εκδοτικοί οίκοι στην Ελλάδα έχουν οι ίδιοι έντονη παρουσία στο Tik Tok και στα site τους βρίσκουμε ειδικό τμήμα βιβλίων με τη σήμανση «BookTok». Το ίδιο κάνουν και πολλά βιβλιοπωλεία. Στις μεγάλες αλυσίδες του εξωτερικού, μάλιστα, είναι διαδεδομένο ένα ειδικό σταντ με την ένδειξη «BookTok», βιβλία που συζητήθηκαν και πούλησαν πολύ λόγω της πλατφόρμας. Μολονότι δεν έχουμε επίσημες μετρήσεις για τις πωλήσεις στην Ελλάδα, στις ΗΠΑ το Bookscan καταγράφει ήδη από το 2021 την καθοριστική συμβολή του TikTok στις πωλήσεις και τη δύναμή του να ανεβάζει βιβλία και συγγραφείς στη λίστα με τα best sellers.
Τα βιβλία BookTok: Τα γενικά χαρακτηριστικά
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, άρχισαν να διαδίδονται ευρέως στο Tik Tok κάποια young adult βιβλία που είχαν εκδοθεί και σημειώσει σχετική επιτυχία παλαιότερα, αλλά την περίοδο 2020-2021 εκτοξεύτηκαν οι πωλήσεις τους. Το χαρακτηριστικότερο παράδειγμα είναι αυτό της Madeline Miller, συγγραφέα που είδε το προ δεκαετίας βιβλίο της Το τραγούδι του Αχιλλέα (μτφρ. Αναστασία Καλλιοντζή, εκδ. Διόπτρα) να πουλάει ξαφνικά 2 εκ. αντίτυπα. Επίσης, αναδύθηκαν στην επιφάνεια βιβλία όπως το Ήμασταν ψεύτες (μτφρ. Πολυχρόνης Κουτσάκης, εκδ. Διόπτρα) της Emily Lockhart, ή Οι εφτά σύζυγοι της Έβελιν Χιούγκο (μτφρ. Αναστασία Δεληγιάννη, εκδ. Αίολος) της Taylor Jenkins-Reid που κυκλοφόρησαν το 2014 και 2017 αντίστοιχα και βρέθηκαν στην κορυφή των πωλήσεων ετεροχρονισμένα, το 2020. Αμφότερα μεταφράστηκαν στην Ελλάδα το 2021, μετά την «αναβίωσή» τους στο Tik Tok.
Ανάμεσα στα βιβλία που προτείνονται κατά καιρούς υπάρχουν και ενήλικα βιβλία «αξιώσεων», όπως το Λίγη ζωή (μτφρ. Μαρία Ξυλούρη, Μεταίχμιο) της Hanya Yanagihara, που βρέθηκε στη βραχεία λίστα για το Booker και το Women’s Prize, το Yellowface (μτφρ. Μυρτώ Καλοφωλιά, Πατάκης) της R.F. Kuang, που κέρδισε το British Book Award 2024, τα βιβλία της Sally Ronney ή της Coco Mellors. Αυτά όμως αποτελούν την εξαίρεση. Μετά την αρχική φάση της αναβίωσης ήδη γνωστών βιβλίων, άρχισαν να προτείνονται και να διαδίδονται μαζικά βιβλία με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Στην πλειοψηφία τους, λοιπόν, ως «βιβλία BookTok» κατέληξαν να χαρακτηρίζονται τα νεανικά βιβλία που έγιναν «viral» μέσω αυτής της πλατφόρμας και όχι έξωθεν.
Θεματικά περιστρέφονται γύρω από το τραύμα, τον έρωτα, την ταυτότητα ή τη φιλία.
Τα βιβλία αυτά εμπίπτουν, συνήθως, σε συγκεκριμένες κατηγορίες. Οι χρήστες συζητούν κυρίως για αστυνομικά μυθιστορήματα, τη γενικότερη κατηγορία του feelgood, τα κοινωνικά μυθιστορήματα με βαρύ συναισθηματικό φορτίο, ικανό να προκαλέσει έντονες αντιδράσεις τις οποίες λατρεύει ο αλγόριθμος. Είναι κατά κανόνα εύκολα στην ανάγνωση, δομικά και λεκτικά απλά, προσβάσιμα στο ευρύ κοινό. Θεματικά περιστρέφονται γύρω από το τραύμα, τον έρωτα, την ταυτότητα ή τη φιλία. Πέρα από «βιβλία TikTok», μπορεί να γίνει λόγο και για κάποιες γυναίκες «συγγραφείς του TikTok», που δεν ήταν ευρέως γνωστές και μάλλον οφείλουν τη διασημότητά τους στην πλατφόρμα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Colleen Hoover, σχετικά άγνωστη πριν το BookTok, η οποία μάλιστα έχει ξεσηκώσει και έντονο διάλογο εντός της πλατφόρμας για την ποιότητα των βιβλίων της.
Το rom com και οι υβριδικές κατηγορίες
Η δημοφιλέστερη, μάλλον, κατηγορία του BookTok ειδικά στις εφηβικές ηλικίες είναι αυτή του ρομαντικού μυθιστορήματος σε όλες τις παραλλαγές του, είτε με κωμικά στοιχεία, είτε με κοινωνικές προεκτάσεις, είτε στη διασταύρωσή του με άλλα είδη. Η Ana Huang, η Hannah Grace, η Ali Hazelwood, η Lucy Score, η Kathleen Glasgow, η Emily Henry και η Ashley Poston είναι κάποιες από τις εκπροσώπους του είδους, που απέκτησαν δημοφιλία μέσω του Tik Tok και οι οποίες μάλιστα έχουν όλες μεταφραστεί στα ελληνικά τα τελευταία χρόνια από τις εκδόσεις Διόπτρα, Ψυχογιός, Κλειδάριθμος και Μεταίχμιο. Ιδιαίτερα δημοφιλή, ακόμα, είναι πολλά βιβλία ανάλαφρου μυστηρίου όπως της Holly Jackson και της Karen M. McManus.
Μέσα από το Tik Tok, όμως, έχουν γεννηθεί και υβριδικές κατηγορίες βιβλίων, που εμπλέκουν τα λογοτεχνικά είδη, όπως αυτή του μυθιστορήματος φαντασίας με ρομαντικές πινελιές. Η Sarah J.Mass και η Rebecca Yarros είναι οι δύο δημοφιλέστερες συγγραφείς στην υβριδική κατηγορία του «romantasy» (romance/fantasy). Αμφότερες γράφουν κατεξοχήν σειρές βιβλίων φαντασίας, με εντυπωτικούς ήρωες και ηρωίδες και έντονη δράση. Η Mass υπογράφει την πολύ δημοφιλή σειρά ACOTAR («A court of thorns and roses» ή «Αγκάθια και τριαντάφυλλα», όπως αποδόθηκε στα ελληνικά), μια αναδιήγηση της Πεντάμορφης και του Τέρατος, καθώς και τη σειρά «Γυάλινος θρόνος». Κυκλοφορούν και οι δυο από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση της Έλλης Συλογίδου, ενώ από τις εκδόσεις Διόπτρα κυκλοφορεί η τρίτη της σειρά Κρέσεντ Σίτι σε μετάφραση της Νοέλας Ελασιά. Η Yarros είναι η δημιουργός της σειράς «Empyrean», από την οποία έχουν κυκλοφορήσει τρία από τα πέντε βιβλία και έχουν μεταφραστεί από τις εκδόσεις Διόπτρα (Τέταρτη πτέρυγα, Σιδερένια φλόγα, Θύελλα όνυξ) σε μετάφραση της Νοέλας Ελασιά.
Η εκδίκηση του «chick-lit»
Καθώς, λοιπόν, τα όρια ανάμεσα στη ρομαντική λογοτεχνία και την εφηβική ρομαντική λογοτεχνία είναι δυσδιάκριτα, πλέον ο όρος «BookTok βιβλία» αγκαλιάζει και τις δύο κατηγορίες, δυσχεραίνοντας πολλές φορές την κατάταξη των βιβλίων σε εφηβική, νεανική ή ενήλικη λογοτεχνία εκ μέρους των εκδοτικών οίκων. Αυτό, πάντως, που στις αρχές του προηγούμενου αιώνα είχε υποτιμητικά χαρακτηριστεί ως «γυναικεία λογοτεχνία» (chick-lit) εξελίχθηκε σήμερα σε μια κατηγορία βιβλίων που γράφονται περήφανα από γυναίκες και απευθύνονται ευθέως και κυρίως σε θηλυκότητες.
Τα νέα κορίτσια, όμως, δεν απολαμβάνουν αυτή τη λογοτεχνία ως μια ένοχη κρυφή απόλαυση, αλλά αγκαλιάζουν χωρίς ντροπή το άλλοτε παρεξηγημένο είδος. Ακόμη, η ανάγνωση και οτιδήποτε εξωλογοτεχνικό αφορά την τελετουργία αυτή φετιχοποιείται. Το ντύσιμο, τα αξεσουάρ, το στυλ της νεαρής αναγνώστριας έχουν γίνει μια κουλ «αισθητική». Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η επαναφορά και οικειοποίηση του λογοτεχνικού όρου dark academia, που κατέληξε να περιγράφει στο Tik Tok μια «αισθητική» διανοούμενης μελαγχολίας. Τα βιβλία της Donna Tart και συγκεκριμένα το Η μυστική ιστορία (μτφρ. Μιχάλης Δελέγκος, Διόπτρα) αναδύθηκε στην πλατφόρμα ως ένα βιβλίο που εξυπηρετεί αυτή τη μόδα.
Η νεαρή μητέρα ως αναγνώστρια και tiktoker
Όσον αφορά τις νεαρές σε ηλικία μαμάδες, δεν αποκλείεται αυτές να συμμετέχουν στο BookTok είτε ως αναγνώστριες και δημιουργοί, είτε διερευνητικά για τις έφηβες κόρες τους. Συχνά οργανώνονται και σε υποκοινότητες, για να μοιραστούν απόψεις για βιβλία σχετικά με τη μητρότητα. Αυτές εντοπίζουν συχνά την ακαταλληλότητα κάποιων βιβλίων. Για παράδειγμα, τα βιβλία της Yarros, αν και προκαλούν παραλήρημα σε κάθε νέα έκδοση, έχουν εγείρει και αρκετή σύγχυση αναφορικά με την ηλικία στην οποία απευθύνονται. Παρότι το είδος της φαντασίας και τα επικά μυθιστορήματα διαχρονικά απευθύνονταν σε εφήβους, οι σεξουαλικές σκηνές καθιστούν τα βιβλία της αμφίβολης καταλληλότητας και προκαλούν έντονες αντιδράσεις από γονείς-αναγνώστες.
Η επίδραση στη Λογοτεχνία: Θετική ή αρνητική;
Το σημαντικό ερώτημα σχετικά με αυτό το «φαινόμενο», πάντως, είναι εάν η επίδρασή του είναι θετική για τη Λογοτεχνία. Η απάντηση δεν είναι τόσο εύκολη. Αφενός, έχει στρέψει στο διάβασμα άτομα νεαρής ηλικίας, τα οποία, μάλιστα, συμμετέχουν πολύ ενεργά στην πλατφόρμα, αν όχι ως δημιουργοί, σίγουρα ως κοινό. Η δική τους εμπλοκή με τα βίντεο (σχολιασμός, αναδημοσίευση), το «engagement», δηλαδή, είναι κομβική για την ανάδειξη ενός βιβλίου. Αυτό το σχήμα επαναφέρει μια «από στόμα σε στόμα» λογική που ωθεί τους εκδότες να αφουγκραστούν τις προτιμήσεις του νεανικού κοινού. Επίσης, έχει συμβάλει στην ανάδειξη πιο συμπεριληπτικής λογοτεχνίας, με θεματικές σχετικές με κουίρ εφήβους (π.χ. «Heartstopper»), νευροδιαφορετικότητα (π.χ. Χελώνες στο άπειρο), ψυχική υγεία (π.χ. Διαλυμένο κορίτσι) και άλλες θεματικές που ενδιαφέρουν τα νέα παιδιά σήμερα.
Από την άλλη, ωστόσο, υπάρχει ο αντίλογος. Καθώς ολοένα και περισσότερες συγγραφείς καταλαβαίνουν τι «πουλάει» στην πλατφόρμα, αρχίζουν να ακολουθούν την πεπατημένη φόρμουλα, ενσωματώνοντας πανομοιότυπα στοιχεία στη γραφή και τις ιστορίες τους. Τα ποιοτικά κριτήρια μπαίνουν σε δεύτερη μοίρα και αντικαθίστανται από άλλα. Στη συνέχεια, με βάση τα ίδια χαρακτηριστικά γίνεται και η κατηγοριοποίησή τους από τους influencers, ο ρόλος των οποίων δεν είναι κριτικός αλλά διαφημιστικός. Τα βιβλία καταλήγουν να αξιολογούνται με βάση τα tropes (πχ enemy to lovers, grumpy/sunshine) ή κάποια trends (πχ βίντεο «αντιδράσεων» με γκριμάτσες ή με χρήση emojis), ενώ πολλές φορές τα βίντεο των δημιουργών απλά τονίζουν τη μεγάλη αναμονή, τον ενθουσιασμό, το «hype» που συγκεντρώνει μια επικείμενη έκδοση και όχι τις ποιοτικές του περγαμηνές.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα, πάντως, ειδικότερα σε μικρότερες αγορές όπως η δική μας, είναι το εξής: Το Tik Tok έχει γίνει για τους εκδοτικούς οίκους μια δεξαμενή ευπώλητων βιβλίων, μια εγγύηση που παρακάμπτει βραβεία, κριτικές, τα εχέγγυα επαγγελματιών αναγνωστών (readers) και αντλεί κατευθείαν από την καρδιά της αναγνωστικής ζήτησης. Ταυτόχρονα, όμως, για τους ίδιους εκδοτικούς το Tik Tok γίνεται και ένα εργαλείο marketing, ο τρόπος να τα προωθήσουν. Βιβλία, δηλαδή, από το Tik Tok, για το Tik Tok. Απέναντι σε αυτόν τον κύκλο ανατροφοδότησης συνεχίζουμε να διατηρούμε επιφυλάξεις και σίγουρα από αυτόν τον μεγάλο πλέον όγκο βιβλίων σταχυολογούμε προσεκτικά αυτά που αξίζουν.
* Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι αρθρογράφος και μεταφράστρια.
