Για τη μελέτη Πέρα από το ροζ και το γαλάζιο - Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά της Δήμητρας Κογκίδου (εκδ. Επίκεντρο)
Του Σωτήρη Βανδώρου
«Το όνομα μου είναι Charlotte. Είμαι 7 χρονών και λατρεύω τα Lego αλλά δεν μου αρέσει που τα πιο πολλά ανθρωπάκια Lego είναι αγόρια, ενώ σπάνια συναντώ κορίτσι Lego. Σήμερα πήγα σε ένα μαγαζί και είδα Lego σε δύο τμήματα, τα κοριτσίστικα ροζ και τα αγορίστικα μπλε. Αυτά που έκαναν τα κορίτσια-Lego ήταν να κάθονται στο σπίτι, να πηγαίνουν στην παραλία και να ψωνίζουν, αλλά δεν έκαναν καμία δουλειά. Τα αγόρια όμως έπαιρναν μέρος σε περιπέτειες, δούλευαν, έσωζαν ανθρώπους, έκαναν κάποιο επάγγελμα, κολυμπούσαν ακόμα και δίπλα σε καρχαρίες. Θέλω να φτιάξεις πιο πολλά κορίτσια-Lego και να τα βάζεις κι αυτά να πηγαίνουν σε περιπέτειες και να διασκεδάζουν, σύμφωνοι;»
Tα παιχνίδια διαχωρίζονται σε αγορίστικα και κοριτσίστικα, ακολουθώντας μια προβληματική διχοτόμηση των έμφυλων ταυτοτήτων σε αντρική και γυναικεία, και τα παιδιά διαμορφώνουν μια περιοριστική και στρεβλή εικόνα του εαυτού τους και του κόσμου.
Σε αυτή την εκπληκτική επιστολή της μικρής Charlotte Benjamin φαίνεται πως η διάσημη εταιρία ανταποκρίθηκε, αφού λίγους μήνες αργότερα, εντός του 2014, κυκλοφόρησε μια σειρά με γυναίκες επιστήμονες στα εργαστήριά τους – μια παλαιοντολόγο, μια αστρονόμο και μια χημικό. Αυτή από μόνη της είναι μια ενδιαφέρουσα εξέλιξη, εφόσον πρόκειται για μια τόσο σημαντική εταιρία. Και σ’ αυτήν θα πρέπει να προστεθεί (ανάμεσα σε αρκετά ακόμη) και το πολύ πρόσφατο λανσάρισμα μιας νέας σειράς Barbie. Εκτός, από την κλασική, εμβληματική εκδοχή της αψεγάδιαστης κούκλας με τις εξωπραγματικές αναλογίες κυκλοφορούν πλέον άλλες τρεις: Η «μικροκαμωμένη» (petite), η «ψηλή» (tall) και εκείνη με «καμπύλες» (curvy).
Έχουν σημασία όλα αυτά; Τεράστια! Γιατί; Διότι το παιχνίδι για τα παιδιά είναι καθοριστικό για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της δόμησης γνώσεων, δεξιοτήτων, αντιλήψεων και συμπεριφορών. Και εάν, όπως είναι η κυρίαρχη τάση, τα παιχνίδια διαχωρίζονται σε αγορίστικα και κοριτσίστικα, ακολουθώντας μια προβληματική διχοτόμηση των έμφυλων ταυτοτήτων σε αντρική και γυναικεία, τότε τα παιδιά διαμορφώνουν μια περιοριστική και στρεβλή εικόνα του εαυτού τους και του κόσμου, την οποία παρόλα αυτά εσωτερικεύουν ως φυσική και αυτονόητη. Στο Πέρα από το ροζ και το γαλάζιο: Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά η καθηγήτρια Ψυχολογίας του ΑΠΘ Δήμητρα Κογκίδου αναλύει σε γλώσσα κατανοητή κι από μη ειδικούς, επομένως και στους γονείς στους οποίους προνομιακά απευθύνεται το βιβλίο, όλες τις βασικές διαστάσεις του ζητήματος.
Κατά πρώτον, σχετικά με τις λειτουργίες του παιχνιδιού μπορούμε συνοπτικά να αναφέρουμε τα ακόλουθα: Το κινητικό/φυσικό παιχνίδι συμβάλλει στην ανάπτυξη του μυϊκού και νευρικού συστήματος και στη σωματική δραστηριότητα η οποία σχετίζεται και με τον έλεγχο του βάρους. Το κοινωνικό παιχνίδι συνεισφέρει στην εκμάθηση των κοινωνικών κανόνων και αξιών, στην παραγωγή ηθικών συλλογισμών και στην προαγωγή της φαντασίας. Το κατασκευαστικό παιχνίδι βοηθά στην απόκτηση ελέγχου του περιβάλλοντος και στο χειρισμό αντικειμένων, αλλά και λέξεων και εννοιών, και βεβαίως στη δημιουργικότητα. Το φανταστικό παιχνίδι υποστηρίζει τον πειραματισμό με ιδέες, συναισθήματα και τη γλωσσική έκφραση. Κατά δεύτερον, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι, κατά κανόνα, τα μωρά ήδη πριν γεννηθούν ταξινομούνται σε «ροζ» και «γαλάζια». Ο στολισμός του παιδικού δωματίου, τα δώρα που θα κάνουν συγγενείς και φίλοι, τα ρουχαλάκια που θα βάλουν ήδη στο μαιευτήριο είναι εντόνως έμφυλα. Αυτό θα πει ότι οι γονείς και το κοινωνικό περιβάλλον αποδίδουν αποφασιστική σημασία στο φύλο, κάτι που σηματοδοτούν με κάθε πιθανό και απίθανο τρόπο, και κυρίως ότι ανατρέφουν με αντίστοιχες πρακτικές το τέκνο τους. Το ίδιο το παιδί αντιλαμβάνεται τις προσδοκίες που εκδηλώνονται για αυτό και αναλαμβάνει τους αντίστοιχους ρόλους.
Οι έμφυλες ταυτότητες ως κοινωνικές κατασκευές
Ποιο ακριβώς είναι το πρόβλημα με αυτό; Είναι, ότι σε αντίθεση με την κοινή πεποίθηση, δεν υπάρχει κάποια απαράλλακτη αντρική και γυναικεία «ουσία» αντίστοιχα, εγγραμμένη στο βιολογικό φύλο μας. Αποτελεί κοινό τόπο πια εδώ και δεκαετίες για τις κοινωνικές επιστήμες, υπό την επίδραση του φεμινισμού και των σπουδών φύλου, ότι οι έμφυλες ταυτότητες είναι κοινωνικές κατασκευές. Αυτό θα πει, μεταξύ άλλων, ότι δεν υπάρχει μια, σταθερή, μονοδιάστατη και προδιαγεγραμμένη αντρική και μια γυναικεία φύση, αλλά μια πολλαπλότητα δυνητικών και κυμαινόμενων ταυτοτήτων. Είναι, εξίσου, επιστημονικά παραδεκτό πλέον ότι ακόμη και οι διαφορές μεταξύ αντρών και γυναικών, συμβατικά οριζόμενων, είναι στατιστικά ασήμαντες και συνιστούσε μεροληψία της ίδιας της ακαδημαϊκής έρευνας η επί μακρόν επικέντρωση στις διαφορές, διότι αναπαράγοντας τα συνηθισμένα στερεότυπα εκλάμβανε ως δεδομένο ότι αυτές είναι περισσότερες και σημαντικότερες από τις ομοιότητες.
Το φαινομενικό παράδοξο είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες διεθνώς η βιομηχανία του παιδικού παιχνιδιού τείνει να λειτουργεί περισσότερο παραδοσιακά απ’ ό,τι π.χ. τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 όταν το δεύτερο φεμινιστικό κύμα είχε πετύχει να αμβλύνει τα κυρίαρχα πατριαρχικά στερεότυπα.
Το φαινομενικό παράδοξο είναι ότι τις τελευταίες δεκαετίες διεθνώς η βιομηχανία του παιδικού παιχνιδιού τείνει να λειτουργεί περισσότερο παραδοσιακά απ’ ό,τι π.χ. τις δεκαετίες του ’70 και του ’80 όταν το δεύτερο φεμινιστικό κύμα είχε πετύχει να αμβλύνει τα κυρίαρχα πατριαρχικά στερεότυπα. Κι έτσι σήμερα, στον έμφυλο διαχωρισμό των παιχνιδιών και στο σχετικό μάρκετινγκ –όπως εκφράζεται στις παιδικές διαφημίσεις, στον τρόπο τοποθέτησης των παιχνιδιών στα καταστήματα, στην ονομασία τους και βεβαίως στις χρωματικές αποχρώσεις τους– επικρατεί ένας ηγεμονικός αντρισμός. Τι θα πει αυτό; Θα πει ότι καλλιεργείται συστηματικά το πρότυπο της πρωτοκαθεδρίας του άντρα που υπερέχει έναντι των γυναικών και εγκαθιδρύει τη δική του υπεροχή με βάση μειωτικές αντιλήψεις για τις γυναίκες και τη σχέση υποτέλειας που (οφείλουν να) έχουν προς εκείνον. Η επιδεικτική έκφραση της ισχύος του συνάπτεται με την εκδήλωση επιθετικότητας, την εξωστρέφεια, την επιδίωξη ελέγχου, τον ανταγωνισμό, τη λογική, την καθυπόταξη των συναισθημάτων κ.ο.κ. Οι γυναίκες, αντιστρόφως, θεωρούνται πιο συναισθηματικές (αλλά και ευάλωτες) οι οποίες επομένως δεν μπορούν να έχουν και ιδιαίτερες φιλοδοξίες πέραν της ανάπτυξης σχέσεων οικειότητας κ.ο.κ.
Αγόρια στρατιώτες, κορίτσια πριγκίπισσες
Αυτός ο ηγεμονικός ανδρισμός εκφράζεται βεβαίως στα ίδια τα παιδικά παιχνίδια και συνδυάζεται, ενίοτε, με αφόρητη κοινωνική πίεση συμμόρφωσης στις κυρίαρχες νόρμες και στο στιγματισμό παιδιών που τυχόν δοκιμάσουν να παραβιάσουν τα όρια που εκείνος θέτει. Έτσι, ας πούμε, την ίδια στιγμή που ο πατέρας αλλάζει πάνες στο γιο του –επομένως, αναλαμβάνει μερίδιο στα παραδοσιακά «μητρικά» καθήκοντα– ανησυχεί μήπως τυχόν ο γιος του γίνει «αδελφή» ή, έστω, για το τι θα πουν οι φίλοι του, καθώς αρέσκεται να παίζει με «κοριτσίστικες» κούκλες ή με μια κούκλα-μωρό και το μπιμπερό της, αντί να ανεμίζει τον Σούπερμαν ή τον Σπάιντερμαν, κάνοντας τον ανάλογο σαματά. Αντιστοίχως, τα κορίτσια αποθαρρύνονται να παίξουν με παιχνίδια πιο δυναμικά («μα, καλά, αγοροκόριτσο είσαι;») ή που απαιτούν περισσότερη αφηρημένη σκέψη και κατασκευαστικές δεξιότητες. Αντίθετα –σε μια κοινωνία, κατά τα άλλα δημοκρατική και ισότιμη(;)– υποδύονται αυτονόητα τις πριγκίπισσες, σε όλες τις αποχρώσεις του ροζ. Το εντυπωσιακό είναι ότι ένας λόγος που η βιομηχανία του παιχνιδιού (αλλά και των παιδικών ρούχων και αξεσουάρ – π.χ. σχολικές τσάντες) επένδυσε σε αυτό τον αυστηρό έμφυλο διαχωρισμό είναι εξαιρετικά απλός όσο κι εργαλειακός. Η σήμανση «για κορίτσια» ή «για αγόρια» αντίστοιχα σημαίνει ότι οι γονείς «αναγκάζονται» να αγοράσουν –φτου κι απ’ την αρχή!– άλλα παιχνίδια για το δεύτερο παιδί, εφόσον είναι διαφορετικού φύλου.
Η συγγραφέας αναλύει με αναφορές στη διεθνή βιβλιογραφία το κόστος που έχει αυτή η περιστολή σε μια γκάμα παιχνιδιών για κάθε φύλο. Για παράδειγμα, τα κορίτσια πράγματι τείνουν να μην παίζουν αρκετά με παιχνίδια κατασκευαστικά ή και άλλα που αναπτύσσουν την αντίληψη περί χώρου, προσανατολισμού, υπολογισμού κ.ο.κ., κάτι που επηρεάζει και τις επιλογές σπουδών και καριέρας (βλ. π.χ. πόσο υποαντιπροσωπεύονται οι γυναίκες στις θετικές επιστήμες). Εξίσου, έχουν περιορισμένες φιλοδοξίες επαγγελματικές και κοινωνικές, κάτι που εν μέρει εξηγεί το γεγονός ότι σε θέσεις εξουσίας και κύρους κυριαρχούν οι άντρες. Τα αγόρια, συγκριτικά λιγότερο «ριγμένα», παρόλα αυτά ενθαρρυμένα να αποφεύγουν παιχνίδια που μαθαίνουν σχέσεις φροντίδας και αφοσίωσης (όντας σταμπαρισμένα ως κοριτσίστικα) θα βιώσουν, ενδεχομένως, αχρείαστες ενδοψυχικές συγκρούσεις με τις συντρόφους τους και με την ανάληψη γονεϊκού ρόλου.
Το ενθαρρυντικό είναι ότι, κυρίως στις πιο φιλελεύθερες δυτικές κοινωνίες, αναπτύσσονται σημαντικές αντίρροπες δυνάμεις από συνειδητοποιημένους γονείς, επιστημονικές ενώσεις και φορείς της κοινωνίας πολιτών που αξιώνουν από τις βιομηχανίες παιδικών ειδών, αλλά και από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς να αναθεωρήσουν άρδην τα έμφυλα στερεότυπα και να προσανατολιστούν στο «όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά». Σκέφτομαι, εκ των υστέρων, με αφορμή τη φωτογραφία του τότε τρίχρονου γιου μου στον παιδικό σταθμό να «σιδερώνει» με (ροζ, βεβαίως) σίδερο, με ύφος σοβαρό και προσηλωμένο σε αυτή την προσομοίωση οικιακής εργασίας, ότι δεν μπορεί παρά να βρισκόταν σε καλά χέρια.
* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.
Πέρα από το ροζ και το γαλάζιο
Όλα τα παιχνίδια για όλα τα παιδιά
Δήμητρα Κογκίδου
Εκδόσεις Επίκεντρο 2015
Σελ. 256, τιμή € 17,00
