Γιάνους Κόρτσακ, ένας πρωτοπόρος παιδαγωγός

Ο επιπόλαιος αναγνώστης μπορεί να διατρέξει το σύντομο κείμενο-μανιφέστο για το παιδί και τα δικαιώματά του του Janusz Korczak και να μονολογήσει «μα, αυτά τα ξέρουμε, τα ασπάζεται κάθε προοδευτική παιδαγωγική». Ακόμη κι έτσι, ωστόσο, θα όφειλε να αναγνωρίσει το ρηξικέλευθο χαρακτήρα του την εποχή που γράφτηκε, σχεδόν έναν αιώνα πριν (1928-29). Πράγματι, εξάλλου, πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό έργο από ένα πολύ ευρύτερο corpus το οποίο συγκαταλέγεται στις πηγές διαμόρφωσης σύγχρονων αντιλήψεων για την ανατροφή των παιδιών. Θεωρείται, δε, ξεχωριστή η συνεισφορά του στη διαμόρφωση της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού του ΟΗΕ του 1989 (νόμος του ελληνικού κράτους από το 1992).

Ο πολωνοεβραίος γιατρός έζησε μια ζωή αφιερωμένη στην κοινωνική προσφορά και κατεξοχήν στα παιδιά. Αυτή περιλάμβανε εξίσου θεωρητικό προβληματισμό και συγγραφικό έργο, όσο και ακαταπόνητη πρακτική δράση με πλήθος σημαντικών πρωτοβουλιών.

Ποιος υπήρξε όμως ο όχι και τόσο γνωστός στην Ελλάδα Γιάνους Κόρτσακ; Στην υπό παρουσίαση πολύ φροντισμένη έκδοση η Μπεάτα Ζουλκιέβιτς εκτός από τη μετάφραση του κειμένου στην οποία διατηρείται στο ακέραιο το πάθος του συγγραφέα χωρίς να χάνει καθόλου σε ακρίβεια, μας παρέχει κι ένα κατατοπιστικό επίμετρο στο οποίο μαθαίνουμε για μια ιδιαίτερη και πολυσχιδή προσωπικότητα. Ο πολωνοεβραίος γιατρός έζησε μια ζωή αφιερωμένη στην κοινωνική προσφορά και κατεξοχήν στα παιδιά. Αυτή περιλάμβανε εξίσου θεωρητικό προβληματισμό και συγγραφικό έργο, όσο και ακαταπόνητη πρακτική δράση με πλήθος σημαντικών πρωτοβουλιών.

Ο Κόρτσακ (1878-1942) εγγράφεται σε ένα κύμα πρωτοπόρων παιδαγωγών γνωστότεροι από τους οποίους είναι οι Φρέιρε, Μοντεσόρι και Ντιούι. Ο ίδιος ωστόσο εμφανίζεται σαφώς λιγότερο συστηματικός στη σκέψη του, σκοπίμως καθώς φοβάται τον κίνδυνο να γίνει δογματικός. Αυτοπεριορίζεται έτσι, τονίζοντας αντίθετα την ανάγκη να τεθεί στο προσκήνιο το ίδιο το παιδί με τους δικούς του όρους και να οικοδομηθεί μαζί του ένας αβίαστος και ειλικρινής διάλογος.

Ως στρατιωτικός γιατρός υπηρέτησε σε δυο πολέμους, στον Α’ Παγκόσμιο και κατόπιν στον μπολσεβικο-πολωνικό. Είναι φανερό ότι αυτή η εμπειρία και τα παρακολουθήματά της υπήρξαν διαμορφωτικά για τον ίδιο ο οποίος συμμετείχε μεταπολεμικά σε φιλανθρωπικούς συλλόγους που ασχολούνταν και με τα ορφανά των πολέμων. Αφενός, βίωσε τον παραλογισμό, τη βία και την καταστροφή των ενηλίκων τους οποίους και ψέγει αν μη τι άλλο για ανεπάρκεια και υποκρισία όταν παραδίδουν μαθήματα στους ανήλικους. Αφετέρου, ελπίζει ότι μια εναλλακτική παιδαγωγική που θα αφήνει πολύ μεγαλύτερα περιθώρια ελευθερίας κι αυτενέργειας στα σημερινά παιδιά μπορεί όχι μόνο να καταστήσει τα ίδια πιο αξιοπρεπή και πιο ευτυχισμένα ως ανθρώπινα όντα, αλλά και να οδηγήσει σε μια ανθρωπότητα που δεν θα μαστίζεται από τον αλληλοσπαραγμό και τα μικροπρεπή ανθρώπινα πάθη.

Στο κείμενό του, λοιπόν, τον τόνο δίνει η επίκριση προς κάθε διδακτική και παιδαγωγική ρέπει προς τον αυταρχισμό, τη χειραγώγηση, το διδακτισμό. Γενικότερα, όμως, διαπιστώνει υποτίμηση των παιδιών τόσο με την έννοια ότι παραγνωρίζεται το πραγματικό δυναμικό τους το οποίο παραμένει έτσι εγκλωβισμένο από αχρείαστους περιορισμούς κι απαγορεύσεις, όσο και με την έννοια ότι υπάρχει μια μονομερής εστίαση εκπαιδευτικών και γονιών στην επισήμανση λαθών κι αστοχιών σε μαθήματα και συμπεριφορά, αντί να δίνουν απλόχερα τους επαίνους και την ενθάρρυνση για κάθε γνωσιακή ή ηθική κατάκτηση των παιδιών. Επομένως, ο σεβασμός προς το παιδί ως λέξη-κλειδί της προσέγγισης του Κόρτσακ συμπυκνώνει πολλαπλά νοήματα, συνδεόμενος πρώτα απ’ όλα με τη σχεδόν απεριόριστη ελευθερία που θεωρεί ότι πρέπει να απολαμβάνουν. Τα παιδιά είναι κι αυτά άνθρωποι κι ως ανθρώπους θα πρέπει να τους αντιμετωπίζουμε. Αυτό στο οποίο υπολείπονται σε σχέση με τους μεγάλους είναι η εμπειρία. Πρέπει να τους δοθεί η δυνατότητα να αποκτήσουν την εμπειρία, δηλαδή να ζήσουν τη ζωή τους, θεωρώντας τα ικανά κι όχι ανήμπορα πλάσματα.

Ο Κόρτσακ εφάρμοσε αυτό το σκεπτικό επί 30 χρόνια στο «Σπίτι των Ορφανών». Εκεί τα παιδιά αναλάμβαναν πρωτοποριακές δράσεις και, βεβαίως, τις αντίστοιχες ευθύνες κατά το πρότυπο μιας αυτοδιοικούμενης κοινότητας. Έτσι, για παράδειγμα, το ότι έγραφαν κι εξέδιδαν τη δική τους εφημερίδα ή ότι μετείχαν στο δικό τους κοινοβούλιο –διόλου προφανή για την εποχή– είναι ασφαλώς καλοδεχούμενα και επαινετά.

Ο έλεγχος και η πειθαρχία δεν θα πρέπει να θεωρηθούν εκ προοιμίου κι ολοκληρωτικά αποδοκιμαστέα ως, υποτίθεται, εκφράσεις ανελευθερίας.

Προσωπικά, θα διατηρήσω τις αντιρρήσεις μου για τη λειτουργία και αντίστοιχου «δικαστηρίου» στις εργασίες και στην κρίση του οποίου υπάγονταν με τους ίδιους όρους εξίσου ανήλικοι και ενήλικοι. Θέλω να πω ότι κάτι τέτοιο μου θυμίζει την ελευθεριακή παιδαγωγική του Σάμερχιλ του Α. Σ. Νηλ και τις υπερβολές της. Δηλαδή, είναι ένα πράγμα ο εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης και η άρνηση του αυταρχισμού και είναι άλλο να φτάσει στο άλλο άκρο, καταργώντας κάθε Διαφορά μεταξύ εκπαιδευτή κι εκπαιδευόμενου, τέκνου και παιδιού, ανήλικου κι ενήλικα. Με άλλα λόγια, ο έλεγχος και η πειθαρχία δεν θα πρέπει να θεωρηθούν εκ προοιμίου κι ολοκληρωτικά αποδοκιμαστέα ως, υποτίθεται, εκφράσεις ανελευθερίας. Κινδυνεύει εδώ μια προοδευτική παιδαγωγική να αυτοϋπονομευθεί, στο βαθμό που η ριζική αναθεώρηση μη παιδοκεντρικών παιδαγωγικών μοντέλων φτάνει στην παιδολατρεία και την ίδια στιγμή «εξαφανίζει» το παιδί εξομοιώνοντάς το με τον ενήλικα. Παρά αυτή την επιφύλαξη, η γνωριμία με τον Κόρτσακ και το έργο του συνιστά μια πολύ δυνατή εμπειρία η οποία αποκορυφώνεται με τη δραματική κατάληξη του ίδιου και της τελευταίας γενιάς των παιδιών «του». Οδηγήθηκαν όλα με τον ίδιο επικεφαλής από το γκέτο της Βαρσοβίας στο στρατόπεδο θανάτου της Τρεμπλίνκα απ’ όπου δε διασώθηκε κανείς τους…

* Ο ΣΩΤΗΡΗΣ ΒΑΝΔΩΡΟΣ είναι λέκτορας Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Πιο σπάνια είμαστε σύμβουλοι της παρηγοριάς, πιο συχνά αυστηροί κριτές. Η άμεση ετυμηγορία και η τιμωρία μόνο ένα αποτέλεσμα έχουν: Σπανιότερες, αλλά λόγω αυτού ισχυρές και πεισματάρικες, θα είναι οι προκαλούμενες από την πλήξη και την αντίδραση σκανταλιές. Εξού και η ενίσχυση της επιτήρησης, το τσάκισμα της αντίστασης, η προστασία από τις εκπλήξεις. Ιδού ο κατήφορος του παιδαγωγού: υποτιμά, δεν εμπιστεύεται, υποψιάζεται, παρακολουθεί, τσακώνει, επιπλήττει, κατηγορεί και τιμωρεί, ψάχνει κατάλληλους τρόπους για να προλαμβάνει, όλο και πιο συχνά απαγορεύει και όλο και πιο απολυταρχικά αναγκάζει. Δεν αναγνωρίζει την προσπάθεια του παιδιού να γεμίσει με επιμέλεια μια σελίδα του τετραδίου ή μια σελίδα ζωής, μόνο ψυχρά ισχυρίζεται: Λάθος». (σελ. 35).

Το δικαίωμα του παιδιού στον σεβασμό
Janusz Korczak
Μτφρ.-Επίμετρο Μπεάτα Ζουλκιέβιτς
Μεταίχμιο 2017
Σελ. 96, τιμή εκδότη € 9,90