«Η χώρα των τεράτων» του Μωρίς Σέντακ – Ένα εικονοβιβλίο μαγικού ρεαλισμού

Σε μια καλαίσθητη έκδοση μαζί με δυο αφίσες, σε μια χρηστική πάνινη τσάντα, εκτίθεται στα βιβλιοπωλεία το εμβληματικό βιβλίο Η χώρα των τεράτων, του σπουδαίου Αμερικανού συγγραφέα και εικονογράφου Μωρίς Σέντακ (Maurice Sendak) (1928-2012).

Το βιβλίο έχει μεταφραστεί σε πλείστες όσες χώρες και έχει κυκλοφορήσει σε περισσότερο από είκοσι πέντε εκατομμύρια αντίτυπα. Η Google, στις 9 Ιουνίου 2013, είχε αφιερώσει προς τιμή του συγγραφέα ένα χαρακτηριστικό doodle, από το προαναφερόμενο βιβλίο του, για το οποίο, όταν εκδόθηκε, το 1963, το περιοδικό Time –παρά τις κάποιες αντιρρήσεις, από ορισμένους, ότι για το θέμα του θα τραυμάτιζε ψυχικά τα παιδιά–, υπογράμμισε εμφαντικά ότι είναι το καλύτερο βιβλίο για παιδιά όλων των εποχών. Επιπλέον, οι περισσότεροι το δέχτηκαν με πολλούς επαίνους καθ’ όσον βοηθά τα παιδιά στη διαχείριση του θυμού και έμμεσα τα διδάσκει να διοχετεύουν δημιουργικά την ψυχραιμία τους. Μάλιστα, οι Αμερικανοί βιβλιοθηκονόμοι το είχαν τιμήσει με το βραβείο Caldecott Medal και είχαν σημειώσει ότι είναι το πιο διακεκριμένο αμερικανικό βιβλίο, για το 1963. Το 2012 ψηφίστηκε από τους αναγνώστες του περιοδικού School Library ως το καλύτερο εικονογραφημένο βιβλίο.

Έχει δε γυριστεί σε ταινία κινουμένων σχεδίων, σε ταινία ζωντανής δράσης μεγάλου μήκους και σε όπερα. Μάλιστα η ταινία μεγάλου μήκους Where the Wild Things Are (που είναι και ο πρωτότυπος τίτλος του βιβλίου), σε σκηνοθεσία του Spike Jonze, βασίστηκε στο βιβλίο του Σέντακ και γυρίστηκε το 2009 (βλ. βιβλ. αναφ.: 5). 

Ο Μορίς Σέντακ (Maurice Sendak) γεννήθηκε στις 10 Ιουνίου 1928 στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης. Οι γονείς του ήταν Εβραίοι μετανάστες από την Πολωνία. Η απώλεια πολλών συγγενών του κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος τον σημάδεψε προσωπικά και επηρέασε σημαντικά την καλλιτεχνική του έκφραση. Σπούδασε στο Art Students League της Νέας Υόρκης. Φοιτητής ακόμη είχε αναλάβει να σχεδιάζει τις βιτρίνες του καταστήματος παιχνιδιών FAO Schwarz και κάπως έτσι γνωρίστηκε με την επιμελήτρια παιδικών βιβλίων Ursula Nordstrom του εκδοτικού οίκου Harper & Row (σήμερα HarperCollins). Η επαγγελματική τους σχέση θα διαρκέσει χρόνια και θα χαρίσει στους αναγνώστες πολλά και σημαντικά βιβλία. Κατά τη διάρκεια της καριέρας του εικονογράφησε 150 βιβλία, εκ των οποίων τα δύο είχε γράψει ο αδερφός του, Τζακ, επίσης συγγραφέας παιδικών βιβλίων.

Ο Σέντακ είχε τιμηθεί, για το σύνολο του έργου του, με πλήθος βραβείων (βραβεία Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, Άστριντ Λίντγκρεν κ.ά.). Ακολούθησαν και άλλα δύο βιβλία για να συμπληρωθεί η τριλογία, τα In the Night Kitchen (1970) και Outside Over There (1981), για την οποία, ο ίδιος, είπε ότι τη δημιούργησε για τη διαχείριση των συναισθημάτων των παιδιών όπως είναι ο θυμός, ο φόβος, η πλήξη, η απογοήτευση, η ζήλια (4). 

Πρόκειται για ένα εικονοβιβλίο (picture book) με ψυχολογικό υπόβαθρο, στο οποίο o λόγος του κειμένου εμπλουτίζεται δημιουργικά από τον εικονιστικό λόγο.

Η υπόθεση του βιβλίου έχει ως εξής: Ο μικρός Μαξ ντύνεται λύκος, κάνει διάφορες σκανταλιές, η μητέρα του τον αποκαλεί «τέρας» κι εκείνος απάντησε πως θα την φάει. Η τιμωρία να κοιμηθεί νηστικός, που ακολούθησε, θύμωσε τον μικρό. Αποσύρθηκε στο δωμάτιό του το οποίο άρχισε να μετατρέπεται σε πυκνό δάσος που ολοένα μεγάλωνε. Μπήκε σε μια βάρκα που τον έβγαλε μετά από βδομάδες, ίσως και ένα χρόνο αλλά και παραπάνω, όπως αναφέρεται, στη χώρα των αγρίων πραγμάτων, των τεράτων, που κινήθηκαν απειλητικά εναντίον του. Όμως ο Μάξ τα κοίταξε με θάρρος ολόισια στα μάτια, εκείνα φοβήθηκαν και τον έκαναν βασιλιά τους. Στη συνέχεια τα διέταζε κι έκαναν ό,τι τους έλεγε, έπαιζε μαζί τους, τα άφηνε και νηστικά κι όταν βαριόταν τα έστελνε για ύπνο. Κάποια στιγμή ένιωσε μοναξιά, αναπόλησε το σπίτι του και παρόλα τα παρακάλια των τεράτων αλλά και τους βρυχηθμούς τους, μπήκε στη βάρκα του κι έφτασε στο δωμάτιό του, κατ’ αντιστροφή του χρόνου, μετά από ένα χρόνο, βδομάδες, μια μέρα, που τον περίμενε αχνιστό το βραδινό του φαγητό.

Η εικονογράφηση της ελληνικής έκδοσης είναι η πρωτότυπη. Ο Σέντακ δημιούργησε φιγούρες που είναι φαινομενικά τρομακτικές, αλλά στην ουσία αναδίδουν μια αίσθηση χιούμορ και τα παιδιά εξοικειώνονται άμεσα με αυτές. Άλλωστε η στολή λύκου του Μαξ «μεσολαβεί» κατάλληλα, ώστε να τις δεχτούν.

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί, έξυπνα τον τρόπο αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού σε μια ισότιμη σύμπραξη φαντασίας και πραγματικότητας συμβολοποιώντας τον θυμό, τα αγνά συναισθήματα, τους εσωτερικούς φόβους των παιδιών, τις συγκρούσεις με τον εαυτό αλλά και με τους άλλους, προκειμένου να απαλλαγούν από την άγρια πλευρά του, αλλά κυρίως την επαναφορά στο πλαίσιο της αγάπης και της θαλπωρής της οικογένειας.

Πρόκειται για ένα εικονοβιβλίο (picture book) με ψυχολογικό υπόβαθρο, στο οποίο o λόγος του κειμένου, εμπλουτίζεται από τον εικονιστικό λόγο. Υπάρχουν σελίδες με κείμενο αλλά και σελίδες δίχως κείμενο οι οποίες περιγράφουν τη συμβίωση του μικρού Μαξ με τα τέρατα. Η διάρκεια του ταξιδιού, σε πραγματικό επίπεδο, προφανώς κρατά κάποια λεπτά της ώρας, ωστόσο στην αφήγηση αναφέρεται κυρίως ο φαντασιακός χρόνος που μετρά αντίστροφα, εγκιβωτιζόμενος ανάμεσα στην εικόνα με τη μητέρα και την επιστροφή στο δωμάτιο. Η φύση παίρνει μέρος στην αλλαγή των συναισθημάτων του μικρού με την εικονογραφική αλλαγή του αρχικού μισοφέγγαρου σε πανσέληνο, ως συμβόλου αγάπης αλλά και δυσθυμίας (οι εκφράσεις στο πρόσωπο του Μαξ είναι δηλωτικές της εναλλαγής των συναισθημάτων του). Στη συμβίωσή του με τα τέρατα, ο Μαξ, ελέγχει τις αισθήσεις του, γίνεται κυρίαρχος αποκτώντας αυτοσυναίσθηση. Ερευνά και πειραματίζεται, είναι σίγουρος για τον εαυτό του, διαχειρίζεται τον θυμό του κι έτσι μεταλλάσσεται, από παραμυθικός ήρωας σε ρεαλιστικά δρων πρόσωπο (3). Στην ουσία κυριαρχώντας στη φύση μαθαίνει να κυριαρχεί στις εσωτερικές του συγκρούσεις. Χαρακτηριστική η φράση του, όταν χρήστηκε, από τα τέρατα, βασιλιάς: «Και τώρα, ας αρχίσει ο κακός χαμός!».

Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί έξυπνα τον τρόπο αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού σε μια ισότιμη σύμπραξη φαντασίας και πραγματικότητας (1) συμβολοποιώντας τον θυμό, τα αγνά συναισθήματα, τους εσωτερικούς φόβους των παιδιών, τις συγκρούσεις με τον εαυτό αλλά και με τους άλλους, προκειμένου να απαλλαγούν από την άγρια πλευρά του, αλλά κυρίως την επαναφορά στο πλαίσιο της αγάπης και της θαλπωρής της οικογένειας. Η αναχώρηση και η επιστροφή με το καράβι (σύμβολο ελπίδας) σε μια φουσκωμένη θάλασσα (ο δρόμος της διαπάλης με τα συναισθήματα αλλά και της εσωτερικής μεταλλαγής), η θαρραλέα αντιμετώπιση των τεράτων (των εσωτερικών συγκρούσεων) η επιστροφή στην αγάπη της οικογένειας (η αλλαγή της συμπεριφοράς της μητέρας, η κατανόηση και η θαλπωρή) ένας πολύμορφος, δηλαδή, δρόμος προς την ωρίμαση του Μαξ, αποτυπώνονται με αβίαστο τρόπο μέσα από την προαναφερόμενη κειμενική και εικονιστική αφήγηση στο πλαίσιο δύο χρονικοτήτων (2), της πραγματικής και της φανταστικής.

Καθαρά ανεκδοτολογικά, να προσθέσω ότι είχε προταθεί στον Σέντακ να συνεχίσει την ιστορία του βιβλίου, αλλά τόνισε ότι είναι «η πιο βαρετή ιδέα που μπορεί να φανταστεί κανείς». 

Πρόκειται για ένα εξαιρετικό βιβλίο, που άργησε να εκδοθεί στα καθ’ ημάς, το οποίο εγείρει θεωρητικού επιπέδου συζητήσεις, διδάσκει χωρίς να διδάσκει, είναι ευχάριστο ανάγνωσμα για τα παιδιά, αλλά μπορεί να αποτελέσει και πεδίο συζήτησης των ενηλίκων μαζί τους.

* Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι αναπλ. καθηγητής Παν/μίου Αιγαίου, κριτικός βιβλίου για νέους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

1. Bowers, M. A. (2004). Magic(al) Realism. Routledge, London and New York.
2. Γιαννικοπούλου, Α. (2008). Στη χώρα των χρωμάτων. Το σύγχρονο εικονογραφημένο βιβλίο. Αθήνα: Παπαδόπουλος, σσ. 233-235.
3. Lüthi, M. (2018). Το λαϊκό παραμύθι ως ποίηση. Αισθητική και Ανθρωπολογία. Μετφρ. Εμ. Κατρινάκη. Αθήνα: Πατάκης, σσ. 286
4. Townsend, J. R. (31987). Written for Children. London: Penguin Books, pp. 305-308.