Για το εικονογραφημένο βιβλίο της Φραντσέσκα Σάννα «Το ταξίδι» (μτφρ. Μαρία Παπαγιάννη, εκδ. Πατάκη)
Της Σίσσυς Τσιφλίδου
Ένα πολύ ευαίσθητο θέμα στην κορύφωση της προσφυγικής κρίσης πραγματεύεται επιτυχημένα η πρωτοεμφανιζόμενη Ιταλίδα συγγραφέας και εικονογράφος Φραντσέσκα Σάννα στο βιβλίο της Το ταξίδι. Επηρεασμένη από προφορικές συνεντεύξεις μεταναστών, όπως η ίδια μας εξομολογείται στο τέλος της ιστορίας, αποφασίζει στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών της σπουδών να κάνει ένα εικονογραφημένο βιβλίο με κεντρικό θέμα το ταξίδι φυγής μιας οικογένειας προσφύγων.
Το βιβλίο αποτελεί, σύμφωνα με την ίδια, ένα κολάζ, προϊόν των ιστοριών που η ίδια συγκέντρωσε: η μητέρα με τα δύο της παιδιά, ένα αγοράκι κι ένα κοριτσάκι, υπό καθεστώς πίεσης και αβεβαιότητας που προκαλεί ο φόβος του πολέμου που έχει πάρει τον πατέρα, αναγκάζονται να εγκαταλείψουν την πατρίδα τους. Στην πορεία εξόδου από τη χώρα η οικογένεια αναγκάζεται να πάρει οδυνηρές αποφάσεις, συναντά ποικίλους κινδύνους που απειλούν την ασφάλειά της και την επιτυχή έκβαση του ταξιδιού της σε έναν ειρηνικό τόπο. Τι είναι αυτό που κάνει το βιβλίο ξεχωριστό στο είδος του; Το βιβλίο, που απευθύνεται σε μικρά παιδιά [θα λέγαμε σε όλους όσους αγαπούν τα εικονοβιβλία (picturebooks)], έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στον τρόπο που η συγγραφέας κατευθύνει το μήνυμα, στην οπτική γωνία που επιλέγει και στις τεχνικές της εικονογράφησης που υιοθετεί. Λιτό ως κείμενο, η γραμμική ανάδρομη αφήγηση ενός πρωτοπρόσωπου αφηγητή, που δεν αποκαλύπτεται (είναι το αγοράκι ή το κοριτσάκι της οικογένειας;), χαρακτηρίζει την οικονομία του μέσου που επικεντρώνεται σε αυτά και μόνο που πρέπει να ειπωθούν.
Κάθε εικονογραφημένο βιβλίο δομεί τo κειμενικό του μήνυμα μέσα από δύο αφηγήσεις: τη λεκτική και την εικονική. Στην τελευταία πέρα από την αισθητική αναγνωρίζεται και η αφηγηματική της αξία.
Καθώς επισημαίνουν οι μελετητές του, κάθε εικονογραφημένο βιβλίο δομεί τo κειμενικό του μήνυμα μέσα από δύο αφηγήσεις: τη λεκτική και την εικονική. Στην τελευταία πέρα από την αισθητική αναγνωρίζεται και η αφηγηματική της αξία, ο τρόπος που συμβάλλει στη ροή της αφήγησης και την πρόσληψη του κειμένου. Το λεκτικό μέρος μιας εικονογραφημένης ιστορίας σχετίζεται, κυρίως, με τον χρόνο της ιστορίας, ενώ το οπτικό με τον χώρο, όπως είναι γνωστό «οι εικόνες δείχνουν, ενώ οι λέξεις λένε». Και όπως σε κάθε καλό εικονογραφημένο βιβλίο, έτσι κι εδώ η λεκτική αφήγηση αφήνει κενά και απροσδιοριστίες που έρχεται να καλύψει η εικόνα. Ενδεικτικά, μια προσεκτική παρατήρηση των εικόνων μάς οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αφηγητής είναι το αγόρι της οικογένειας, είτε επειδή παρατηρεί καθισμένο στην καρότσα του ποδηλάτου και κοιτάζοντας πίσω ότι «Όσο πιο μακριά πάμε… όλο και περισσότερα αφήνουμε πίσω μας» είτε γιατί είναι το μοναδικό παιδί που γέρνει στα πλαϊνά της βάρκας κοιτάζοντας τον βυθό προκειμένου να επιβεβαιώσει τους φόβους του για ό,τι παραμονεύει κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.
Ο τρόπος που ξεκινά η ιστορία ήδη από το πρώτο σαλόνι μάς προϊδεάζει για την ενισχυτική σχέση εικόνας–κειμένου. Διαβάζουμε: «Είχα μια οικογένεια και πηγαίναμε διακοπές στη θάλασσα». Και η εικόνα δείχνει μια οικογένεια να απολαμβάνει το μπάνιο της στην ακροθαλασσιά. Σύγχρονη ματιά στους έμφυλους ρόλους, ο πατέρας και το κοριτσάκι του χτίζουν σπίτια στην άμμο και η μητέρα καθισμένη πιο πέρα διαβάζει το βιβλίο της. Όλα όσα δε μας λέει το κείμενο μας τα λέει η εικόνα: πώς μοιάζουν, ποια είναι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους, τι φορούν κτλ. Πλήθος αρχιτεκτονημάτων κατακλύζει τον αμμώδη χώρο δίνοντας την εντύπωση μιας προέκτασης της πολιτείας που ζουν. Ο προσεκτικός παρατηρητής, όμως, θα εστιάσει το ενδιαφέρον του και σε άλλα στοιχεία: τα σπίτια είναι δισδιάστατα, μοιάζουν σαν χάρτινες ζωγραφιές που ρίχνουν τον μονοδιάστατο ίσκιο πίσω τους. Παντού είναι σκορπισμένα κοχύλια και αστερίες, γεγονός που μας κάνει να σκεφτόμαστε ότι κάτι απειλεί αυτή την «πολιτεία μέσα στην άμμο», σαν τα κάστρα που φτιάχνει ο πατέρας με την κόρη του. Την εντύπωση αυτή εντείνει τόσο η σκιά των πουλιών που σχεδόν εφάπτεται με το σώμα τους, αν και δίνουν την εντύπωση πως πετούν πάνω από την πολιτεία, όσο και η μάλλον ανήσυχη ματιά της μητέρας που έχει στρέψει το βλέμμα της προς και πέρα από τη μεριά της πολιτείας. Η δε αρχιτεκτονική των κατασκευών μάς δίνει πολιτισμικές πληροφορίες για τον τόπο καταγωγής της οικογένειας: οι μιναρέδες, οι αψίδες σε συνδυασμό με το παρουσιαστικό των προσώπων μάς κάνουν να υποθέσουμε –ενεργοποιώντας και το σύγχρονο βίωμα- ότι μάλλον πρόκειται για Σύριους.
Το ταξίδι ως θεματικό μοτίβο
Το Ταξίδι, σαν τίτλος, αναδεικνύει τον πυρήνα του περιεχομένου, ενώ η εικόνα στο εξώφυλλο αξιοποιεί το θεματικό μοτίβο που δεν είναι άλλο από τα μεταναστευτικά πουλιά που πραγματώνουν παράλληλα με την οικογένεια, σαν σμήνος σε δικό του σχηματισμό, ένα άλλο ταξίδι χωρίς σύνορα και περιορισμούς. Στο εσωτερικό το πέταγμα των πουλιών, εκτός από την έντονη κινητικότητα της εξόδου, αποτυπώνει εικαστικά και την επιθυμία του παιδιού. Στο όνειρό του όλη η οικογένεια κάθεται στον λαιμό ενός πουλιού και πετά με το σμήνος ελεύθερη σε αναζήτηση ενός καινούριου σπιτιού.
Όταν το παιδί κοιμάται, η εστίαση της εικόνας γίνεται τριτοπρόσωπη και ο παντογνώστης αφηγητής μάς επιτρέπει να μπούμε στο εσωτερικό των σκέψεων της μαμάς.
Η ειρωνική σχέση εικόνας-κειμένου εντοπίζεται και στην παράσταση των φόβων, όταν η νύχτα πέφτει στο δάσος, η οποία έχει ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ως αφηγηματική στρατηγική: όταν το παιδί αφηγείται στη μια σελίδα (το κείμενο ενσωματώνεται στην εικόνα), οι φόβοι αφορούν κυριολεκτικά αυτό ακριβώς που διατυπώνει: τους θορύβους της νύχτας που υποδηλώνονται στα μάτια της αλεπούς. Μόλις, όμως, αρχίζει να κοιμάται στην ασφαλή αγκαλιά της μάνας του, στην απέναντι σελίδα οι ενήλικοι φόβοι της μητέρας εκφράζονται με διαφορετικό τρόπο: είναι τα χρώματα που γίνονται πιο σκοτεινά, είναι τα κόκκινα μάτια που καραδοκούν, είναι τα μαύρα χέρια του πολέμου που εκφράζουν τους κινδύνους που ελλοχεύουν στο άμεσο περιβάλλον και παραμονεύουν να αρπάξουν αυτή και τα παιδιά της, είναι η απελπισία, η κούραση και η απόγνωση που κάνουν τα διάπλατα ανοιγμένα μάτια της μητέρας να τρέχουν ακατάπαυστα. Είναι αυτή η οριακή στιγμή που, κρατώντας στοργικά στην προστατευτική αγκαλιά της τα δύο κοιμισμένα μικρά, αφήνεται ελεύθερη να παραδοθεί στους φόβους της φέρνοντας το εικονιστικό μήνυμα σε πλήρη αντίθεση με το λεκτικό: «Αλλά η μαμά είναι πάντα κοντά μας και ποτέ και τίποτα δε φοβάται». Όταν το παιδί κοιμάται, η εστίαση της εικόνας γίνεται τριτοπρόσωπη και ο παντογνώστης αφηγητής μάς επιτρέπει να μπούμε στο εσωτερικό των σκέψεων της μαμάς. Εδώ η εικόνα αναστέλλει την προωθητική δύναμη του λεκτικού κειμένου, μας αναγκάζει να σταθούμε σε μια «άλλη» ανάγνωση στην οποία, βέβαια, μας έχει κατευθύνει το ίδιο το κείμενο.
Η επιλογή του κόκκινου χρώματος για τη γενειάδα των φυλάκων των συνόρων, καθώς και η τοποθέτηση των προσώπων, διευθετούν τους χαρακτήρες και ορίζουν τις σχέσεις εξουσίας. Οι φύλακες, που παρουσιάζονται τεράστιοι μπροστά στην οικογένεια, υπερμεγέθεις, υποδηλώνουν τον φόβο που τους γιγαντώνει στα μάτια του παιδιού και την απειλή της επιστροφής στο επικίνδυνο «πίσω» που εκφράζει η απέναντι κατακόκκινη σελίδα με τα μάτια της αλεπούς να αναβιώνουν τον φόβο των νυχτερινών θορύβων.
Σκηνοθεσία της ανάγνωσης
Από την άλλη πλευρά, αν και η εικόνα προβάλλει την αναλογική σχέση της μικρούλας βάρκας με τα θεριά της θάλασσας, οι χρωματικές επιλογές στην αναπαράσταση των θαλάσσιων τεράτων απαλύνουν, ίσως και να αποκαθηλώνουν τους παιδικούς φόβους του αναγνώστη που αναπόφευκτα ταυτίζεται με τους ήρωες της ιστορίας. Γενικά η επιλογή των ζεστών χρωμάτων, με εξαίρεση το απόλυτο μαύρο που σηματοδοτεί τον πόλεμο και τους κινδύνους του, είναι ένα καινοτόμο στοιχείο στην ευρύτερη θεματική του πολέμου στο εικονογραφημένο βιβλίο (picturebook) που συνήθως αποδίδεται εικαστικά με σκούρα χρώματα (διαβάθμιση του γκρίζου, ενίοτε στο λευκό φόντο διανθίζεται με σκούρες αποχρώσεις του πράσινου και αντιδιαστέλλεται με το έντονο κόκκινο, για παράδειγμα Ο Εχθρός των Νταβίντε Καλί και Σερζ Μπλοκ) και δίνει μια άλλη παιδαγωγική διάσταση στην αξιοποίηση του έργου.
Τα παιδιά θα μας καταπλήξουν βλέποντας πράγματα στην εικόνα που εμείς σίγουρα δεν εντοπίσαμε.
Είναι φανερό ότι το εικονογραφημένο πολυτροπικό κείμενο απαιτεί μια εξοικείωση με τους εικονιστικούς του κώδικες και προϋποθέτει σε πολλές περιπτώσεις τη συμβολή του ενήλικα στο ξεκλείδωμα των συμβάσεων που διέπουν το δια-ηλικιακό είδος για το παιδί-αναγνώστη. Αυτό το βιβλίο, που αξίζει να συν-αναγνωστεί με το παιδί προκειμένου να φωτιστεί η ενισχυτική εικονιστική του αφήγηση και να αναδυθεί το οικουμενικό του μήνυμα, απαιτεί μια σταθερή προσέγγιση, ο ρυθμός της ανάγνωσης να είναι αργός, να δοθεί η ευκαιρία στο παιδί να παρατηρήσει, να αφηγηθεί, να υποθέσει, να συμπεράνει, να συνδυάσει δεδομένα μιας αφήγησης που σε ορισμένα σημεία της γίνεται και ανατρεπτική. Το σίγουρο είναι ότι τα παιδιά θα μας καταπλήξουν βλέποντας πράγματα στην εικόνα που εμείς σίγουρα δεν εντοπίσαμε.
Πραγματικά ξεχωριστό στην κατηγορία του ως εικονοβιβλίο για το επίπονο ταξίδι των μεταναστών-προσφύγων. Το βιβλίο μεταφράστηκε από τη Μαρία Παπαγιάννη που κατορθώνει να μεταφέρει την εκφραστική δύναμη του πρωτότυπου κειμένου, καθώς και την αμεσότητα και απλότητα της παιδικής αφήγησης.
* Η ΣΙΣΣΥ ΤΣΙΦΛΙΔΟΥ είναι εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και διδάκτωρ ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.
