«Ο Τσιτσιμπός» της Έφης Παπαθεοδώρου (κριτική) – Θέατρο για παιδιά, για τη σκηνή και την τάξη

Η συγγραφή θεατρικού έργου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Επιλογή φόρμας, συγκρότηση υπόθεσης, πλάσιμο χαρακτήρων, ύφος, δραματικότητα ή έκλειψη αυτής προς όφελος της επιτελεστικής φαινομενικότητας, στήσιμο δραματικών συγκρούσεων, συναισθηματικών, ψυχολογικών ημιτονίων, είναι μερικές από τις συντεταγμένες που ο δραματικός συγγραφέας χρειάζεται να λάβει υπόψη του, να ακολουθήσει ή ακόμα και να αποδομήσει. Ζητήματα διηγηματικών, χωρικών, χρονικών παραμέτρων, σκηνικές οδηγίες, αλλά και ρυθμός, παύσεις, συνέχειες, μπορούν να απογειώσουν ένα έργο, αλλά και να το γειώσουν ανεπιστρεπτί. Ωστόσο ένα δραματικό κείμενο δεν μπορεί παρά να ολοκληρώνεται ξανά και ξανά, κάθε φορά, πάνω στη σκηνή. Επομένως, αποτελεί την κρίσιμη μεν αλλά όχι την τελική ύλη, στο βαθμό που πάντα η παράσταση και οι δικές της συνιστώσες θα το δικαιώσουν ή όχι. Η δραματουργία έχει εμπλουτίσει τον λογοτεχνικό κανόνα με αριστουργήματα που διαβάζονται ανεξαρτήτως της θεατρικής επιτέλεσης, ωστόσο η θεατρικότητα –με την ευρύτερη έννοια του όρου–, ή καλύτερα η δυνάμει θεατρικότητα, σε όλες της τις εκδοχές, δεν παύει να είναι ο άξονας περιστροφής για ένα έργο που φιλοδοξεί να ανέβει στη σκηνή.

Στην περίπτωση των δραματικών κειμένων που αφορούν το θέατρο για παιδιά και εφήβους, η συγγραφή παραμετροποιείται ακόμη περισσότερο. Η απεύθυνση στο παιδικό και στο εφηβικό κοινό έχει κάποιες ορίζουσες που δεν είναι εύκολο ή συχνά δεν είναι δόκιμο να παραληφθούν. Η ηλικία του κοινού και ο βαθμός ωριμότητας, η θεματολογία, το ύφος και η δομή, η ανοικτότητα σε ποικίλες σκηνοθετικές αναγνώσεις, αλλά και οι υφολογικές και δομικές δυνατότητες, ώστε το θεατρικό κείμενο να μπορέσει να κατοικήσει πέρα από τη σκηνή, στη σχολική τάξη, στη θεατρική αγωγή, στο θεατρικό παιχνίδι και στα θεατρικά διδακτικά σενάρια ή σε σενάρια συνδιδασκαλίας, είναι άξονες για τη σύνθεση ενός σύγχρονου δραματικού κειμένου για παιδιά και εφήβους. Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα παραπάνω, μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί η συγγραφή θεατρικών έργων για παιδιά και εφήβους δεν είναι τόσο μεγάλη, αλλά ούτε φυσικά και εύκολη υπόθεση. Στον όρο «συγγραφή», θα μπορούσαμε να περιλάβουμε και διασκευές παραμυθιών, μύθων, δημοτικών τραγουδιών, αλλά και πεζογραφημάτων, μια και η εν λόγω διαδικασία είναι εκ των πραγμάτων συγγραφική διαδικασία με ιδιαίτερες λειτουργίες οικειοποίησης, αποδόμησης, μεταδόμησης, διακειμενικότητας.

Ένα ορφανό με το παρανόμι Τσιτσιμπός

Στην περίπτωση του θεατρικού έργου για παιδιά, με τον τίτλο Ο Τσιτσιμπός (εκδόσεις Αίολος), η συγγραφέας και καταξιωμένη ηθοποιός Έφη Παπαθεοδώρου, επιλέγει την κλασική θεατρική φόρμα ενός έργου που διαιρείται σε μέρη-πράξεις και σκηνές. Στα τρία μέρη του έργου και στις συνολικά εικοσιπέντε σκηνές, εκτυλίσσεται η ιστορία ενός ορφανού παιδιού με το παρανόμι Τσιτσιμπός. Το μικρό ορφανό αγόρι, που ούτε το κανονικό όνομά του δεν θυμάται, μεγαλώνει με την πρόνοια της κοινότητας, κάνοντας θελήματα. Είναι ένα έξυπνο, καλοπροαίρετο χαμίνι, ένα παιδί σαν πολλά της επαρχίας παλαιότερων εποχών, για τα οποία η τοπική κοινωνία λειτουργούσε πότε ως ένα καταφύγιο, πότε ως τόπος παιδικής εργασίας ή και ως τόπος δυνάμει απειλής. Ο Τσιτσιμπός της Παπαθεοδώρου είναι ένας ήρωας που θυμίζει πολύ παιδικές φιγούρες στα διηγήματα του Παπαδιαμάντη. Αλλά και άλλοι χαρακτήρες όπως ο γερο-Φάβας, ο έμπορος-κλέφτης Τρομάρας, η Γριά, ο Μπαλωματής, ο Δικαστής είναι φιγούρες που έρχονται από εποχές παλιότερες, παραδοσιακές, με έντονο το δημώδες στοιχείο. Το θεατρικό έργο έχει τις αρετές του παραμυθιού. Συνδυάζει τα πρόσωπα με φανταστικούς χαρακτήρες, καθώς στην πλοκή παίρνει μέρος μια Καρακάξα με ανθρώπινη λαλιά και ένα μαγικό Τζίνι, που όταν απελευθερωθεί με τη βοήθεια του Τσιτσιμπού, γίνεται ο φορέας της αγαθής τύχης του παιδιού.

Η ιστορία διαδραματίζεται σε μια κοινότητα που θυμίζει έντονα την ελληνική ύπαιθρο παλαιότερων εποχών, αν και στο τραγούδι της εισαγωγής γίνεται λόγος ότι θα μεταφερθούμε σε μια φανταστική χώρα, στην Αραβίδα. Ο γερο-Φάβας, που δεν ακούει καλά, εμπιστεύεται, πριν αναχωρήσει για το προσκυνηματικό ταξίδι του στους Αγίους Τόπους, έναν τενεκέ με ελιές στον πονηρό έμπορο και απατεώνα Τρομάρα. Στον πάτο του τενεκέ υπάρχουν χρυσά φλουριά. Γύρω από την τύχη αυτού του θησαυρού στήνονται τα επεισόδια στα οποία ξεδιπλώνεται σκηνικά ο χαρακτήρας κάθε προσώπου, εξελίσσεται η πλοκή και συμβαίνουν διάφορα ευτράπελα. Στο τέλος η δικαιοσύνη αποκαθίσταται και κάθε ένα από τα πρόσωπα λαμβάνει αυτό που του αξίζει από τη ζωή.

Αυτό είναι και το εύρημα ενός κειμένου με «γήινα» χαρακτηριστικά: η έκβαση της δίκης μπορεί να κατευθύνει το τέλος του έργου. Φυσικά η συγγραφέας δίνει τη δική της εκδοχή, αλλά όπως και η ίδια επισημαίνει, το ανοικτό τέλος μπορεί να λειτουργήσει δημιουργικά και απροσδόκητα με την ενεργή συμμετοχή των παιδιών.

Η Παπαθεοδώρου συνθέτει ένα δραματικό κείμενο το οποίο έχει κλασική δομή. Φροντίζει ώστε η κάθε σκηνή να είναι σύντομη και αυτοτελής. Με αυτόν τον τρόπο δίνεται η δυνατότητα να επιλεγούν σκηνές για δραματοποίηση και θεατρικό παιχνίδι, καθώς το παραμύθι έχει στοιχεία που το καθιστούν ελκυστικό και διαχειρίσιμο για τις δράσεις μέσα στην τάξη και τη σχολική σκηνή. Μεταξύ των μερών-πράξεων υπάρχουν νοηματικές γέφυρες, ενώ η εναλλαγή τόπων και καταστάσεων γίνεται αβίαστα καθώς το κείμενο συντίθεται σαν σπονδυλωτό παραμύθι. Οι σκηνικές οδηγίες έχουν λιτότητα και σαφήνεια, επιτρέπουν την ευρηματικότητα ως προς τα σκηνικά αντικείμενα και τα κοστούμια. Αυτό είναι χρήσιμο και σε επίπεδο σχολείου, καθώς στο πλαίσιο του μαθήματος της θεατρικής αγωγής μπορεί να στηθεί ένα θεατρικό εργαστήρι όπου τα παιδιά με καθημερινά υλικά θα δημιουργήσουν όσα χρειάζονται για το ανέβασμα του έργου.

Κλασικά δίπολα διατρέχουν το έργο

Κλασικά δίπολα όπως η καλοσύνη και η κακία, η πονηριά και η αθωότητα, η εμπιστοσύνη και η προδοσία, η επιβράβευση της καλής πράξης και η τιμωρία της κακής, διατρέχουν το έργο. Ρίμες, λογοπαίγνια, ευφυολογήματα, διάθεση κωμική η οποία ενίοτε απηχεί ιδιότητες της commedia del’ arte, αλλά και πληροφορίες για την αγροτική ζωή, τα έθιμα, το θρησκευτικό αίσθημα, την παραδοσιακή οικιακή οικονομία, τα επαγγέλματα, διατρέχουν το κείμενο. Τεχνικές θεάτρου όπως οι κατ’ ιδίαν ομιλία, διάλογος και μονόλογος, απεύθυνση στο κοινό, παντομίμες, τραγούδι και χορός βρίσκουν το «χώρο» τους στον Τσιτσιμπό.

H Έφη Παπαθεοδώρου γεννήθηκε στα Σιταράλωνα Tριχωνίδος (Aγρινίου). Tέλειωσε τη Δραματική Σχολή του Ωδείου Aθηνών, με καθηγητές τον Δημήτρη Pοντήρη και τον Γιάννη Σιδέρη. Έπαιξε με το Πειραϊκό Θέατρο τραγωδία στην Eλλάδα και το εξωτερικό. Kατόπιν συνεργάστηκε με θιάσους των Λαμπέτη, Bεργή, Kατράκη, καθώς και με εταιρικούς. Έζησε για μεγάλο διάστημα στον Kαναδά, όπου παρακολούθησε Aγγλική Φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο Sir George Williams, του Μόντρεαλ. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, παράλληλα με το θέατρο, δίδαξε την αγγλική γλώσσα. Συνεχίζει να παίζει στο θέατρο, στην τηλεόραση και σε ελληνικές και ξένες ταινίες. Το συγγραφικό της έργο αποτελείται από θεατρικά έργα, διηγήματα, παιδική λογοτεχνία, μεταφράσεις. Από τις εκδόσεις Αίολος κυκλοφορούν επίσης τα βιβλία της «Μωρόσκλαβο», «Ο κρυμμένος θησαυρός», «Πώς γλυκαίνουν οι τσουκνίδες» και «Λειτουργικό για τον Νοέμβρη του 1973».

Το τέλος του έργου, με τη σκηνή του δικαστηρίου και την αμφιλεγόμενη persona του Δικαστή, είναι ανοιχτό σε παραλλαγές και δουλειά εργαστηρίου, είτε σε επίπεδο τάξης είτε σε επίπεδο σκηνής. Αυτό είναι και το εύρημα ενός κειμένου με «γήινα» χαρακτηριστικά: η έκβαση της δίκης μπορεί να κατευθύνει το τέλος του έργου. Φυσικά η συγγραφέας δίνει τη δική της εκδοχή, αλλά όπως και η ίδια επισημαίνει, το ανοικτό τέλος μπορεί να λειτουργήσει δημιουργικά και απροσδόκητα με την ενεργή συμμετοχή των παιδιών.

Ο Τσιτσιμπός είναι ένα δραματικό κείμενο γραμμένο απλά, με τεχνική καθαρότητα, χωρίς μεταρσιωτικές εξάρσεις, αλλά όμως και χωρίς χάσματα. Είναι ένα σενάριο. Τούτο δίνει περιθώρια δημιουργικής ερμηνείας τόσο στο πεδίο μιας παράστασης όσο και στο πεδίο της θεατρικής αγωγής. Διαθέτει πινελιές διακειμενικότητας και ανήκει σε εκείνα τα έργα που ενισχύουν θετικά τα παιδιά. Ο Τσιτσιμπός προσφέρει την αίσθηση της θαλπωρής που νιώθουμε στο οικογενειακό τραπέζι με το ζεστό ψωμί και το καθημερινό, νόστιμο φαΐ.