Μαριλένα Τριανταφυλλίδου & Κατερίνα Αλεξάκη (ομάδα Artika): «Στο θέατρο για βρέφη και νήπια διαμορφώνονται οι μελλοντικοί θεατές και μελλοντικοί πολίτες»

Με αφορμή την έκδοση του συλλογικού τόμου Mapping. Η έρευνα - Ένας χάρτης για την αισθητική των παραστατικών τεχνών για τις πολύ νεαρές ηλικίες (επιμέλεια Manon van de Water, μτφρ. Μαριλένα Τριανταφυλλίδου, εκδ. ΚΑΠΑ εκδοτική) που συνιστά ακριβώς αυτό που λέει ο τίτλος του, δηλαδή έναν οδικό χάρτη για το Θέατρο για τις Πολύ Νεαρές Ηλικίες (ΘΕΠΝΗ), συνομιλήσαμε με την Μαριλένα Τριανταφυλλίδου, καλλιτεχνική διευθύντρια και την Κατερίνα Αλεξάκη, υπεύθυνη κοινοτικών και εκπαιδευτικών προγραμμάτων, ιδρυτικά μέλη της ομάδας Artika.

Η ομάδα Artika εδώ και πολλά χρόνια ειδικεύεται στο θέατρο για τις πολύ νεαρές ηλικίες ή όπως συνηθίζεται να λέμε εναλλακτικά, στο θέατρο για βρέφη και νήπια. Από κοινού απαντούν στις ερωτήσεις μας, καταδεικνύοντας όχι μόνο τη σαφή στόχευση της ομάδας αλλά και τη συνεργατική λογική που χαρακτηρίζει τη δραστηριότητά της.

Η ομάδα, στον προγραμματισμό της για τη θεατρική περίοδο 2023-24, έχει προτείνει τις παραστάσεις  «...και βγαίνω!», θέατρο με ζωντανή μουσική και χορό για βρέφη από 10 μηνών, «Κάτι σαν κήπος», θέατρο με ζωντανή μουσική για βρέφη από 10 μηνών, (που παρουσιάζεται σε παιδικούς σταθμούς, νηπιαγωγεία και ιδιωτικούς χώρους κατόπιν συνεννόησης), καθώς και την ποιητική παράσταση «Μια θαυμάσια ημέρα», θέατρο με χορό και μουσική για νήπια από 3 ετών και παιδιά της Β' Δημοτικού. Κάθε μια από αυτές τις παραστάσεις εκκινούν από διαφορετικά ερεθίσματα και αναπτύσσονται σκηνικά με το δικό τους τρόπο, εστιάζοντας σε συγκεκριμένες ηλικίες κοινού.

Αν θέλαμε με λίγα λόγια να περιγράψουμε τη διάσταση του θεάτρου για τις πολύ νεαρές ηλικίες, τι είναι αυτό που θα πρέπει να γνωρίζουμε, ποια  η στόχευση και η δυναμική του; Σε αυτό το πλαίσιο, πώς εντάσσεται η ευρωπαϊκή δράση Mapping, ποια τα ερευνητικά επίδικα και πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί μελλοντικά; 

Αυτό που δεν έχουμε ακόμα αντιληφθεί είτε ως καλλιτέχνες, είτε ως θεατές, είτε ως ιθύνοντες, είναι πως ο τρόπος που αντιμετωπίζουμε το ΘΕΠΝΗ αντικατοπτρίζει τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τα παιδιά των πολύ νεαρών ηλικιών ως κοινωνία. Για αυτό τον λόγο το καλλιτεχνικό και ερευνητικό πρόγραμμα Mapping ήταν πολύ σημαντικό. Διότι αφενός σε ό,τι αφορά στο καλλιτεχνικό του μέρος αναδεικνύει την άποψη ότι οι καλλιτέχνες μπορούν να μοιραστούν την αισθητική τους και να ξεδιπλώσουν το όραμά τους σε μία παράσταση που απευθύνεται στις πολύ νεαρές ηλικίες, και αφετέρου, σε ό,τι αφορά το ερευνητικό του μέρος, βάζει στο μικροσκόπιο τους θεατές πολύ νεαρής ηλικίας αναδεικνύοντας πόσο δεκτικοί είναι, καθώς επίσης και την πολυπλοκότητά που τους χαρακτηρίζει. Κατά συνέπεια οδηγούμαστε σε μία αναθεώρηση παρωχημένων απόψεων που ήθελαν τα βρέφη και τα νήπια να μην καταλαβαίνουν και ως εκ τούτου να μην υπάρχει λόγος ύπαρξης θεάτρου για αυτές τις ηλικίες, ή οι όποιες παραστάσεις παρουσιάζονταν να αντανακλούσαν αυτή τη θέση. Θα πρέπει να επισημάνουμε, επίσης, ότι το «Mapping» ήταν ένα μεγάλης κλίμακας πρόγραμμα, πράγμα που αποδεικνύει ότι η Ευρώπη επενδύει και πιστεύει στις πολύ νεαρές ηλικίες και στο ΘΕΠΝΗ. Αυτό είναι πολύ ενθαρρυντικό και ελπιδοφόρο. Παρόλα αυτά, υπάρχει πολύς δρόμος μπροστά μας και θέλουμε να πιστεύουμε ότι θα συνεχιστεί μελλοντικά.

(...) τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κοινού αυτών των ηλικιών, (...) είναι η ικανότητα συγκέντρωσης του, ο τρόπος που νοηματοδοτεί και ο τρόπος που σχετίζεται με τα στοιχεία του θεάτρου, όπως για παράδειγμα με τη μουσική και την κίνηση.

Το βιβλίο με τον τίτλο «Mapping. Η έρευνα. Ένας Χάρτης για την αισθητική των παραστατικών τεχνών για τις πολύ μικρές ηλικίες», εκκινεί από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή δράση μεν, αλλά δεν μένει μόνο εκεί. Κατά τη γνώμη σας ποια είναι η συμβολή του βιβλίου στη θεωρία και την πράξη για το θέατρο για τις πολύ νεαρές ηλικίες; 

Μία πλευρά του βιβλίου φωτίζει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κοινού αυτών των ηλικιών, όπως είναι η ικανότητα συγκέντρωσης του, ο τρόπος που νοηματοδοτεί και ο τρόπος που σχετίζεται με τα στοιχεία του θεάτρου, όπως για παράδειγμα με τη μουσική και την κίνηση. Μία άλλη πλευρά του βιβλίου αποκαλύπτει πώς είναι να είσαι θεατής σε αυτές τις ηλικίες. Έτσι, κατανοούμε όλοι -καλλιτέχνες, εκπαιδευτικοί, γονείς και όλοι όσοι εμπλέκονται στη διαδικασία της δημιουργίας και της παραγωγής παραστάσεων για πολύ νεαρούς θεατές- ότι μπορούμε να δημιουργήσουμε ένα πιο σύνθετο ή πολυεπίπεδο θέαμα για αυτές τις ηλικίες που να τους παρέχει υψηλής ποιότητας καλλιτεχνική εμπειρία. Ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό του βιβλίου αυτού είναι πως τα κεφάλαιά του αποτελούν ερωτήματα, στα οποία οι ερευνήτριες-συγγραφείς του βιβλίου δεν προσπαθούν να δώσουν απαντήσεις, αλλά τα αντιμετωπίζουν με έναν τρόπο που αφήνει το περιθώριο να γεννηθούν νέα ερωτήματα, προσκαλώντας τον αναγνώστη να συμμετάσχει σε αυτό το ταξίδι «εκεί όπου γεννιούνται τα παιδιά-θεατές».

Με αφορμή το βιβλίο πώς νομίζετε ότι χρειάζεται να προχωρήσουμε στο συγκεκριμένο πεδίο, με βάση τη διεθνή πρακτική;

Αυτό που χρειάζεται τώρα να γίνει, είναι να μοιραστούμε τη γνώση, να ενδυναμώσουμε το δίκτυο ανάμεσα στους παραπάνω εμπλεκόμενους, και να διευρύνουμε την έρευνα γύρω από το ΘΕΠΝΗ, ώστε να δημιουργηθεί το πλαίσιο που θα του επιτρέψει να ανθίσει.

Μπορεί να υπάρξει ένα θέατρο χωρίς ηλικιακά όρια; Είναι ένα ερώτημα που συνεχίζει να μας απασχολεί και να το διερευνούμε.

Θα μπορούσατε να μας μιλήσετε σχετικά με τη φετινή δραστηριότητα, αλλά και γενικότερα τον τρόπο με τον οποίο επιλέγονται κάθε φορά τόσο τα θέματα όσο και οι μέθοδοι παράστασής τους; 

Φέτος, το ρεπερτόριό μας αποτελείται από τρεις παραγωγές, οι οποίες έχουν δώσει ήδη πολλές παραστάσεις και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έχουν αγαπηθεί από το κοινό.  Είναι τρεις αρκετά διαφορετικές δουλειές μεταξύ τους. Το «Κάτι σαν Κήπος» που πρωτοπαρουσιάστηκε το 2017, είναι μία αισθητηριακή παράσταση. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της, επίσης, είναι ότι η ιστορία δεν έχει τέλος, αλλά τελείως φυσικά, καθώς η παράσταση πλησιάζει στην ολοκλήρωσή της, ηθοποιοί, θεατές και σκηνικό βρίσκονται να κάθονται δίπλα-δίπλα, να αλληλεπιδρούν, και έτσι το θέατρο γίνεται κομμάτι της ζωής, και η ζωή κοινωνός της μαγείας του θεάτρου, δημιουργώντας τελικά μία αίσθηση ενότητας.

»Η δεύτερη παράστασή που παρουσιάζουμε, με τίτλο «Μια θαυμάσια ημέρα», είναι μία παραγωγή που δημιουργήθηκε μέσα στην καρδιά του κορωνοϊού. Παρουσιάστηκε φέτος το φθινόπωρο για οκτώ Κυριακές και συνεχίζει την πορεία της στα νηπιαγωγεία και τις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Η θεματική της επηρεάστηκε από την ιδιαίτερη συνθήκη του κορονοϊού, κάτι που δεν έγινε συνειδητά, αλλά το αντιληφθήκαμε αφού ολοκληρώθηκε. Μιλάει για τις ρουτίνες μας που άλλοτε μπορεί να μας προστατεύουν και άλλοτε να μας περιορίζουν. Είναι «ποιητική», όπως πολύ σωστά τη χαρακτηρίσατε, γιατί το κείμενό της είναι η πρώτη στροφή του ποιήματος του Καβάφη «Θάλασσας του πρωϊού». Ανήκει σε μία περίοδο όπου μας ενδιέφερε να εξετάσουμε τί είδους κείμενα μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε σε μια παράσταση για πολύ νεαρές ηλικίες, πως και αν θα μπορούσε να είναι κάποιο από τα «μεγάλα κείμενα» της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Σε αυτή την παράσταση ένα άλλο θέμα που μας απασχόλησε ήταν το πως θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε ένα θέαμα που να απευθύνεται εξίσου τόσο σε παιδιά πολύ νεαρής ηλικίας όσο και στους ενήλικους συνοδούς τους. Μπορεί να υπάρξει ένα θέατρο χωρίς ηλικιακά όρια; Είναι ένα ερώτημα που συνεχίζει να μας απασχολεί και να το διερευνούμε.

Στιγμιότυπο από την ποιητική παράσταση «Μια θαυμάσια ημέρα», θέατρο με χορό και μουσική για νήπια από 3 ετών και παιδιά της Β' Δημοτικού.

»Τέλος, κάθε Σάββατο στις 5:30μμ παρουσιάζουμε στο θέατρο Studio Μαυρομιχάλη, αλλά και τις καθημερινές σε παιδικούς σταθμούς και νηπιαγωγεία, την παράσταση «…και βγαίνω!». Το θέμα της είναι το «ασφαλές μέσα» και το «άγνωστο έξω» και πως όταν ξεπεράσουμε τους φόβους μας, και αυτά τα δύο σύμπαντα συναντηθούν, ανακαλύπτουμε καινούριους κόσμους. Τα θέματα που επιλέγουμε για τις παραστάσεις μας, ενδιαφέρουν κατ’ αρχήν εμάς τις ίδιες και στη συνέχεια τα πραγματευόμαστε σ’ εκείνο το σημείο που θα λέγαμε ότι είναι οικουμενικά, εκεί δηλαδή όπου μπορούν να συναντηθούν οι άνθρωποι ανεξάρτητα από την ηλικία τους. Αυτό είναι λοιπόν το κοινό τους σημείο, όπως επίσης ότι δεν είναι διαδραστικές και πως η μέθοδος προσέγγισής τους είναι μέσα από το θέατρο της επινόησης.

Η ομάδα δραστηριοποιείται σε ποικίλα πεδία. Το Μάιο του 2023 διοργάνωσε το διεθνούς εμβέλειας 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου & Παραστατικών Τεχνών για Νεαρούς Θεατές 0-6, «Απ’ την Αρχή», με παραστάσεις, εργαστήρια για παιδιά, masterclasses για καλλιτέχνες, μετακλήσεις ομάδων από το εξωτερικό, συνέδριο με τη συνεργασία του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών ΕΚΠΑ και τέλος, μια Ημερίδα στο θέατρο Πόρτα. Τι ήταν αυτό που σας έκανε να το τολμήσετε; Υπάρχει στα μελλοντικά σχέδια μια νέα διοργάνωση και τι να περιμένουμε;

Η αλήθεια είναι πως μερικά χρόνια νωρίτερα ούτε που θα περνούσε από το μυαλό μας να οργανώσουμε ένα διεθνές φεστιβάλ, αν και υπήρχε σαν επιθυμία. Η ιδέα μας ήρθε μέσα στην περίοδο του κορονοϊού και ενώ ήδη συμμετείχαμε στο μεγάλο Ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Mapping - a map on the aesthetics of performing arts for early years». Λόγω των αλλαγών που επέφερε η πανδημία στο πρόγραμμα χρειάστηκε να επανασχεδιαστούν κάποιες δράσεις του. Τότε ήταν που σκεφτήκαμε να διοργανώσουμε ένα φεστιβάλ καθώς γνωρίζαμε πόσο πολύ θα συνέβαλε στην ανάδειξη του Θεάτρου για Πολύ Νεαρές Ηλικίες (ΘΕΠΝΗ). Η ιδέα αγκαλιάστηκε αμέσως από τον διαχειριστή του προγράμματος και πρωτοπόρο του ΘΕΠΝΗ, Roberto Frabetti, αλλά και από όλους τους συνεργάτες μας. Η μεγάλη εμπειρία που είχαμε αποκτήσει από την επαφή και τη συμμετοχή μας σε διεθνή φεστιβάλ ήταν ένα τεράστιο εφόδιο, διότι κατά κάποιο τρόπο ήδη κατέχαμε την τεχνογνωσία. Και βεβαίως, το γεγονός ότι θα είχαμε την οικονομική υποστήριξη του Creative Europe. Στη συνέχεια μας στήριξε οικονομικά και το ΥΠΠΟΑ, οπότε ο δρόμος ήταν πια ανοιχτός.

Αναμένουμε, λοιπόν, κατ’ αρχήν την απάντηση του ΥΠΠΟΑ και ευελπιστούμε να βρούμε και άλλους χρηματοδότες, καθώς στο επόμενο δεν θα υπάρχει η υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Έτσι, έγινε πραγματικότητα το 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεάτρου και Παραστατικών Τεχνών για Νεαρούς Θεατές 0-6, «Απ’ την Αρχή», ένα μικρής κλίμακας διεθνές φεστιβάλ για τα δεδομένα της Ευρώπης, που δεν είχε όμως τίποτα να ζηλέψει από άλλα διεθνή φεστιβάλ. Ήταν ένα πολύ σημαντικό γεγονός που αγκαλιάστηκε με ενθουσιασμό από τον κόσμο που είχε την ευκαιρία να δει καινούρια και διαφορετικά είδη παραστάσεων, έδωσε το έναυσμα να έρθουν σε επαφή καλλιτέχνες, παιδαγωγοί, θεατρολόγοι και πανεπιστημιακοί, και συνέβαλε στην εξωστρέφεια της χώρας μας. Με στόχο να γίνει ένας διετής θεσμός ήδη έχουμε ξεκινήσει να διοργανώνουμε το δεύτερο, που θα λάβει χώρα τον Μάιο του 2025, αρκεί να υπάρξει η απαραίτητη οικονομική υποστήριξη. Αναμένουμε, λοιπόν, κατ’ αρχήν την απάντηση του ΥΠΠΟΑ και ευελπιστούμε να βρούμε και άλλους χρηματοδότες, καθώς στο επόμενο δεν θα υπάρχει η υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μας φαίνεται όμως αδιανόητο να μη συμβεί. Θα ήταν ένα πισωγύρισμα για το ΘΕΠΝΗ στη χώρα μας.

Κλείνοντας, Μαριλένα και Κατερίνα, ποιος θα μπορούσε να είναι επιγραμματικά ο μέχρι τώρα «απολογισμός» της ομάδας. Τελικά αξίζει να επενδύσουμε στο θέατρο για τις πολύ νεαρές ηλικίες; Από την εμπειρία και τη δράσης σας, θεωρείτε ότι υπάρχουν τα περιθώρια για ένα συνεργατικό πλαίσιο που θα αφορά  το ευρύ πεδίο του θεάτρου από τη βρεφική μέχρι και την εφηβική ηλικία;

Θεωρούμε πολύ σημαντικά όλα όσα έχουμε καταφέρει από τον Ιανουάριο του 2007, όταν παρουσιάσαμε την πρώτη μας παράσταση για πολύ νεαρές ηλικίες, μέχρι σήμερα, κατ’ αρχήν σε ό,τι αφορά στη δική μας εξέλιξη, αλλά και σε ό,τι αφορά στην προσφορά μας στον χώρο του ΘΕΠΝΗ. Είναι ένας εξαιρετικά δύσκολος δρόμος και γιατί το Θέατρο για Παιδιά και Νέους (ΘΕΠΝ) δεν έχει ισότιμη μεταχείριση με το θέατρο ενηλίκων στην Ελλάδα, αλλά και για πρακτικούς λόγους. Πρόσφατα, η Ξένια Καλογεροπούλου είχε πει στη συνέντευξη που σας είχε δώσει (για το 018.bookpress.gr) ότι σταμάτησε να κάνει παραστάσεις για αυτές τις ηλικίες διότι «ο χρόνος που σου τρώει σε σχέση με άλλες παραστάσεις είναι τόσος που δεν μας συμφέρει πια πρακτικά». Γιατί; Διότι, αφενός η δημιουργία των παραστάσεων απαιτεί χρόνο και επένδυση σε όλα τα επίπεδα, όπως για κάθε άλλη παράσταση, και αφετέρου ο αριθμός των θεατών που τις παρακολουθεί, είτε στο θέατρο είτε στους παιδικούς σταθμούς και στα νηπιαγωγεία, είναι πολύ μικρός, καθιστώντας τες μη βιώσιμες οικονομικά. Γι’ αυτό, χρειάζεται να συνεργαστούν πολλοί φορείς ώστε το ΘΕΠΝΗ να αποκτήσει την ορατότητα και τη σημασία που του αναλογεί, και ταυτοχρόνως είναι απαραίτητη η οικονομική υποστήριξή του ώστε να είναι βιώσιμο ως επάγγελμα και να μπορεί να συνεχίσει να εξελίσσεται. Κι ας μην ξεχνάμε ακόμα ότι από το ΘΕΠΝΗ ξεκινούν να διαμορφώνονται οι μελλοντικοί θεατές και μελλοντικοί πολίτες.

* Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός και κριτικός θεάτρου.