Τόμεκ: «Θέλω τα παιδιά να μπορούν να μεταφέρουν με οποιονδήποτε τρόπο την ιστορία που έχουν στο μυαλό τους»

Ο Tomek (Τόμεκ Γιοβάνης) ήρθε στην Ελλάδα τη δεκαετία του ‘80, αφήνοντας πίσω του την Πολωνία του Ανατολικού Μπλοκ. Μέχρι σήμερα, όμως, κουβαλά μέσα του επιρροές από την τοπική σκηνή της – το έργο δημιουργών όπως του Tadeusz Baranowski, του Papcio Chmiel και του Janusz Christa αποτελεί σημείο αναφοράς για εκείνον.

Με σπουδές στο αντικείμενο του animation, ο Tomek έκανε τα πρώτα βήματά του στον χώρο του κινουμένου σχεδίου και μας μίλησε για την ενεργή σκηνή που υπήρχε τις δεκαετίες του ‘90 και του 2000 στην Ελλάδα. Ύστερα, πέρασε στο πεδίο της δημιουργίας κόμικ και της εικονογράφησης. Η πιο πρόσφατη δουλειά του, το φιλόδοξο κόμικ Πυθαγόρας – Παιχνίδια του νου, των συγγραφέων Φίλιππου Μανδηλαρά και Ηλία Γεωργούλα (εκδ. Πατάκη), χρειάστηκε περίπου επτά χρόνια για να ολοκληρωθεί. Διαβάζοντάς το, παιδιά και ενήλικες μπορούν να είναι σίγουροι ότι θα έχουν μάθει ό,τι χρειάζεται να γνωρίζουν για τον μεγάλο φιλόσοφο. Κι αν αναρωτηθεί κανείς γιατί λείπει έστω μια αναφορά στο πυθαγόρειο θεώρημα, η απάντηση είναι ότι αυτό έγινε σκόπιμα καθώς μπορεί να μην είναι καν «δικό του».

Συναντηθήκαμε ένα απόγευμα του Απριλίου στο καλαίσθητο εργαστήριό του, τον πολυχώρο Tomek*SPACE στο αίθριο του συγκροτήματος Plaza στην Πανόρμου και είχαμε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση εφ’ όλης της ύλης λίγη ώρα πριν υποδεχτεί τους μαθητές του.

Τι σας τράβηξε στον χώρο του βιβλίου και της εικονογράφησης; Ένας καλός εικονογράφος πρέπει να είναι και φανατικός αναγνώστης ή δεν έχει και τόση σημασία;

Δεν νομίζω πως χρειάζεται να είναι φανατικός αναγνώστης, να έχει βουτήξει βαθιά στη λογοτεχνία και να ξέρει τα πάντα. Έτσι κι αλλιώς, στη δουλειά καλείσαι να αποτυπώσεις ένα συγκεκριμένο κείμενο τη φορά. Απλώς απαιτείται μια αντίληψη, να προσαρμοστείς, να διαβάσεις το κείμενο. Τουλάχιστον, εγώ δεν είμαι φανατικός, γιατί δεν μπορώ να διαβάζω εύκολα, εξαιτίας της διάσπασης προσοχής που έχω. Το ίδιο εφαρμόζω και στα κόμικς, δεν μαζεύω ούτε ψάχνω τα πάντα… Μόνο ό,τι μου αρέσει, αν πέσει στα χέρια μου κάτι καλό.

Αντίστοιχα, αν δεν μου αρέσει κάποιο σενάριο, το απορρίπτω. Με αυτόν τον τρόπο, κανένας δεν ταλαιπωρείται κι είναι ευχαριστημένος και ο συγγραφέας και ο εκδότης και εγώ.

Ο τίτλος ενός από τα κόμικ σας, πάντως, αναφέρεται σε ένα λογοτεχνικό έργο. Μιλάω για το The very closed circle (εκδ. Jemma Press)…

Σωστά, το όνομα προέκυψε από τον Κλειστό κύκλο (εκδ. Πόλις, μτφρ. Λύο Καλοβυρνάς) του Τζόναθαν Κόου, που το διάβαζα εκείνη την περίοδο, επειδή είχα ακούσματα βρετανικής πανκ της δεκαετίας του ’70. Το περιεχόμενο, ωστόσο, δεν έχει καμία σχέση με το μυθιστόρημα. Είναι μια συλλογική δουλειά, με έργα απ’ τους πιο γνωστούς δημιουργούς κόμικς στην Ελλάδα.

Στον χώρο της εικονογράφησης τι σας τράβηξε λοιπόν;

Έχω σπουδάσει animation. Στη σχολή κάναμε και ασκήσεις εικονογράφησης – μου άρεσε, μου έκανε ένα κλικ. Περισσότερο με τράβηξε το κινούμενο σχέδιο, βέβαια, και εξασκήθηκα πάνω σ’ αυτό για πάνω από δέκα χρόνια. Αρχικά, δούλεψα σε μια εταιρία κι ύστερα μόνος μου. Δούλεψα σε μεγάλες αμερικανικές παραγωγές, σε σειρές, σε διαφημιστικά. Με βοήθησε να εξελίξω το σχέδιό μου, την αντίληψή μου. Μου επέτρεψε να μπορώ να κινούμαι γρήγορα, ευέλικτα, να προστατεύω τη δουλειά μου. Ιδίως η διαφήμιση δεν σου αφήνει πολλά περιθώρια για λάθη, γιατί κοστίζουν. Οπότε μαθαίνεις κάποιες δικλείδες ασφαλείας για να προστατέψεις τη δουλειά σου, τις οποίες χρησιμοποίησα και μετέπειτα. Η πιο γνωστή δουλειά μου ήταν για το Ronal, με τη μύτη που τρέχει… Αυτή με ενέπνευσε να κάνω και τη φάτσα που υπάρχει στο Κουλούρι (εκδ. Jemma Press).

Ακόμα και στα μαθήματα σχεδίου λέω στους μαθητές μου πως πρώτα πρέπει να ξεκινάμε από τη μύτη, σαν κέντρο του προσώπου, και μετά να χτίζουμε το γύρω γύρω. Έτσι ξεκίνησε και η δική μου περιπέτεια στα κόμικς, από τη μύτη… (γελάει).

Στον χώρο της εικονογράφησης μπήκα από τα εκπαιδευτικά βιβλία. Επικοινώνησε μαζί μου η Oxford University Press, που είχε τότε παράρτημα στην Ελλάδα, θέλοντας κάποια σχέδια για ένα βιβλίο. Μετά, επειδή αυτοί οι άνθρωποι κυκλοφορούσαν γύρω γύρω και άλλαζαν εταιρείες, έπιασα τη McMillan, τη Scholastic… Δούλευα για την Αγγλία, την Αυστραλία, όλον τον κόσμο, με βάση την Ελλάδα. Το ίντερνετ είχε ήδη μπει στη ζωή μας και δεν χρειαζόταν να είσαι με φυσική παρουσία στο μέρος όπου δούλευες. Το 2D animation πέθαινε εκείνη την εποχή. Όταν έγινε το πέρασμα στο 3D, έπαψαν να υπάρχουν πολλές δουλειές. Από την πλευρά μου, είχα ήδη προετοιμάσει το έδαφος για να αλλάξω χώρο.

Ίσως να μην το ξέρει τόσο ο κόσμος, αλλά υπήρχε δραστήριος χώρος του animation και στην Ελλάδα κάποτε…

Τη δεκαετία του ’90 και του 2000, για δεκαπέντε χρόνια, μην πω είκοσι, υπήρχε γερή σκηνή. Εγώ δούλευα στην Artoon, όμως υπήρχε και η Spicy Toons του Αλέκου Παπαδάτου, που πέρασε και αυτός στο κόμικ και την εικονογράφηση. Παραμένουμε ακόμα σε επαφή.

Πόση ελευθερία έχετε κατά την εικονογράφηση; Πού τελειώνουν τα όρια του συγγραφέα και πού ξεκινούν αυτά του εικονογράφου;

Πρέπει να διαβάσεις το κείμενο, να αφουγκραστείς τον συγγραφέα, να βρεις έναν τρόπο να εκφράσεις το έργο του. Μου αρέσει πολύ αυτό το παιχνίδι, να ψάχνω για στοιχεία. Το καλύτερο, βέβαια, δεν είναι να προσαρμόζεσαι, αλλά να εκφράζεις τον δικό σου χαρακτήρα. Να σε διαλέγουν στοχευμένα. Να σε παίρνουν τηλέφωνο, έχοντας δει τη δουλειά σου, θεωρώντας πως τους ταιριάζει. Είναι πολύ απελευθερωτικό αυτό. Τώρα τελευταία δεν απορρίπτω πάρα πολλές δουλειές, γιατί απλούστατα οι εκδοτικοί και οι συγγραφείς έρχονται ειδικά για το στυλ μου και για αυτό που κάνω. Ξέρουν το στυλ μου και θα ήθελαν να δουν το κείμενό τους ντυμένο με τα σχέδιά μου.

Δεν χρησιμοποιώ πολλά πράγματα, κυρίως χαρτί, μολύβι, μαρκαδοράκια.

Η πιο πρόσφατη δουλειά μου είναι πάνω στο νέο βιβλίο του Σάκη Σερέφα που έχει τίτλο Φαντάσου να... έπεφτε ένα σύννεφο στο κεφάλι σου! (εκδ. Μεταίχμιο) και κινούμαι πολύ άνετα και ελεύθερα. Είναι ένα διασκεδαστικό «βιβλίο γνώσεων» για παιδιά, νέους και μεγάλους με δέκα παράξενες ιστορίες που μοιάζουν φανταστικές. Μου βγαίνει ανώδυνα και το απολαμβάνω.

Θα έδινα στον καθένα τη συμβουλή να μην κάνει πράγματα που δεν του ταιριάζουν καθόλου.

Ποια είναι η αγαπημένη σας τεχνική εικονογράφησης;

Κράτησα το ύφος μου από το κινούμενο σχέδιο. Δεν χρησιμοποιώ πολλά πράγματα, κυρίως χαρτί, μολύβι, μαρκαδοράκια. Τον χρωματισμό τον κάνω στο Photoshop. Εδώ και τρία τέσσερα χρόνια, έχω περάσει στο tablet, στο iPad, αλλά το αντιμετωπίζω ως ακόμα ένα εργαλείο. Πάρα πολλοί δεν μπορούν να αναγνωρίσουν αν έχω κάνει κάτι στο iPad ή στο χαρτί…

Προσχέδιο για το βιβλίο «Φαντάσου να... έπεφτε ένα σύννεφο στο κεφάλι σου!» του συγγραφέα Σάκη Σερέφα (εκδ. Μεταίχμιο)

Στο iPad κάνω ό,τι στο χαρτί, σβήνω ακόμα και με τη γόμα – πολύ λίγες φορές χρησιμοποιώ το «undo». Απλώς γλυτώνω χρόνο, γλυτώνω το σκανάρισμα, την επεξεργασία και μπορώ να βάψω επιτόπου. Στην ουσία, δεν έχει αλλάξει τίποτα καλλιτεχνικά, παρά μόνο τεχνικά.

Φαντάζομαι πως με το ψηφιακό σχέδιο δεν γίνονται τόσα λάθη. Για παράδειγμα, αποφεύγεις τον κίνδυνο να σου πέσει το μελάνι…

Ποτέ δεν είχα πρόβλημα με το μελάνι, γιατί ανέκαθεν προτιμούσα τα μαρκαδοράκια. Στο χαρτί, πρέπει να πετάξεις ολόκληρο το σχέδιο, αν έχεις προχωρήσει πολύ και ξαφνικά κάνεις κάτι που δεν σου αρέσει. Ενώ στο iPad, αν για παράδειγμα δεν μου βγει το τελικό σχέδιο του κεφαλιού, μπορώ να το σβήσω επιλεκτικά και να ξεκινήσω ξανά χωρίς να χαλάσω χαρτί. Βολεύει ακόμα και οικολογικά! (γελάει) Αντί να ξαναφτιάξω και ολόκληρο το σώμα, απλώς σβήνω το κεφάλι.

Το τελικό σχέδιο για το βιβλίο «Φαντάσου να... έπεφτε ένα σύννεφο στο κεφάλι σου!»

Δεν θέλω κάτι παραπάνω… Ακόμα και τις ευθείες γραμμές, που υπάρχει εντολή για να τραβηχτούν αυτομάτως, τις θέλω με το χέρι.

Πώς θα χαρακτηρίζατε το στυλ σας;

Είναι το κλασικό καρτουνίστικο, επηρεασμένο από καλλιτέχνες της underground σκηνής της δεκαετίας του ’60 και του ’70 στην Αμερική και στην Αγγλία, όπως τον Ρόμπερτ Κραμπ, τον Γκίλμπερτ Σέλτον με το «The Fabulous Furry Freak Brothers», τους δημιουργούς του MAD… Ακόμα και από καλλιτέχνες της δεκαετίας του ’90, όπως τον Ιβάν Μπρουνέτι, που χρησιμοποιούν κλασικές τεχνικές, χαρτί, μαρκαδοράκι.

Εξώφυλλα από τη σειρά κόμικς του Ρόμπερτ Κραμπ «Mr. Natural»

Ακολουθώντας αυτό το στυλ, το εντελώς δικό μου, στο χαρτί και χωρίς πολλά τεχνικά μέσα από τον υπολογιστή ή το iPad, απέκτησα κι αυτό που αποκαλώ «το άγιο δισκοπότηρο ενός καλλιτέχνη», τη σφραγίδα του, τη θέση τού να είσαι αναγνωρίσιμος για τη δουλειά σου. Εκατομμύρια καλλιτέχνες χρησιμοποιούν τα ηλεκτρονικά εργαλεία που έχω, όμως μόνο εγώ τραβάω τη γραμμή με αυτόν τον τρόπο. Ακόμα και το λάθος που κάνω, μια στραβή γραμμή, η γραμματοσειρά που χρησιμοποιώ, έχουν να κάνουν με αυτό. Κανείς δεν μπορεί να αντιγράψει το χειρονακτικό κομμάτι.

Κατάγεστε από την Πολωνία. Έχετε επιρροές από εκεί;

Βεβαίως. Ούτως ή άλλως, οι σημαντικότερες επιρροές «κλειδώνουν» σε πολύ μικρή ηλικία. Οι παραστάσεις που αποκτάς από μωρό μέχρι δέκα δώδεκα ετών είναι πολύ σημαντικές. Με επηρέασε πολύ ότι μεγάλωσα με πολωνικά κόμικς. Οι δημιουργοί είχαν πολύ διαφορετικά στιλ μεταξύ τους. Ο ένας ήταν ο Tadeusz Baranowski και ο άλλος ο Papcio Chmiel, που έκανε το «Tytus, Romek i A'Tomek». Διαβάζαμε τις ιστορίες τους σε εφημερίδες και όταν τελείωναν και έβγαινε κάποιο άλμπουμ, τρέχαμε να το αγοράσουμε και αυτό.

Ο Papcio Chmiel

Φεστιβάλ γίνονταν;

Όχι. Τη δεκαετία του ’70 και στις αρχές του ’80, δεν υπήρχε οργανωμένη σκηνή. Δεν υπήρχε το ίντερνετ. Μόνο στην Αμερική, που είχε βιομηχανία, μπορεί να συνέβαιναν conventions, αλλά στο Ανατολικό Μπλοκ δεν διοργανώνονταν, όπως και στην Ελλάδα.

Πώς ήταν τα πράγματα με την ελευθερία της έκφρασης;

Υπήρχαν πολλά θέματα, δεν μπορούσες να εκφραστείς και να πεις τη γνώμη σου. Ακόμα και τα κόμικς επηρεάζονταν. Είχαμε έναν ήρωα, τον Kapitan Żbik, που ήταν αξιωματικός της αστυνομίας και έλυνε διάφορες υποθέσεις. Είχε ενδιαφέρον, ήταν ντετεκτιβικό κόμικ, αλλά περνούσε διάφορα μηνύματα για την αστυνομία, την εξουσία… Δεν ήταν προπαγανδιστικό ακριβώς, αλλά περνούσε μια συγκεκριμένη γραμμή. Από αυτή τη σειρά, πέρασαν διάφοροι σκιτσογράφοι. Έκανε κάποιος μια τριλογία με τον ήρωα και μετά αναλάμβανε κάποιος άλλος.

Στις επιρροές μου βρίσκεται και ο Janusz Christa, που έκανε ένα αντίστοιχο κόμικ της σειράς «Αστερίξ και Οβελίξ», το «Kajko i Kokosz». Και αυτό το διαβάζαμε πολύ και μάλιστα, στην Πολωνία είναι πλέον ανάγνωσμα στα σχολεία, μετά από σαράντα χρόνια.

Ο Christa, Ο Baranowski και ο Chmiel δεν επηρεάζονταν τόσο από τη λογοκρισία, γιατί έκαναν έργα για παιδιά. Μην πω ότι περνούσαν κάτω από το χαλί κάποια μηνύματα πιο προοδευτικά. Ανώδυνα θέματα φαντασίας που έκρυβαν, όμως, κάποιες ωραίες αναφορές.

Θεωρείτε πως η πολύχρονη ενασχόλησή σας με τα κόμικς έχει επηρεάσει τη δουλειά σας ως εικονογράφου παιδικών και νεανικών βιβλίων;

Εννοείται. Όταν περιγράφω τον εαυτό μου στα παιδιά, τους λέω πως είμαι ο άνθρωπος που σκέφτεται με εικόνες και μιλάει με μπαλονάκια.

Έχω σπουδάσει γραφιστική, μετά εργάστηκα στο κινούμενο σχέδιο και στην εικονογράφηση και κάνω και κόμικς. Αυτές οι τέσσερις πλευρές συνεργάζονται, δεν τις ξεχωρίζω. Αναλαμβάνω όλη την καλλιτεχνική επιμέλεια του βιβλίου, και το στήσιμο και το εξώφυλλο και τα γράμματα και τα πάντα. Όταν εικονογραφώ ένα βιβλίο, βάζω μέσα στοιχεία από τα κόμικς, από τη γραφιστική.

Πολύ σημαντικό στην εικονογράφηση είναι να γνωρίζεις τι προηγείται της δουλειάς σου και τι ακολουθεί. Σε αυτό με βοήθησε η σχολή γραφιστικής. Θέλω να ξέρω σε ποιο χαρτί θα τυπωθεί, σε ποιο μηχάνημα, με ποιον τρόπο. Να γνωρίζω και τα τεχνικά στοιχεία. Ένα σημαντικό λάθος που κάνουν όσοι ξεκινούν να δουλεύουν σε RGB, ψηφιακά, είναι να χρησιμοποιήσουν έντονα, φωσφοριζέ χρώματα, τα οποία λασπώνονται όταν εκτυπωθούν. Γι’ αυτό είναι σημαντικό να συζητάς με την παραγωγή για τα σχέδια, τη γραμματοσειρά. Θέλω να ξέρω πού βάζουν οι εκδόσεις το λογότυπο στο εξώφυλλο για να ξέρω πού ν’ αφήσω χώρο.

Επίσης, ένα σημαντικό ατού που απέκτησα από το κινούμενο σχέδιο είναι ότι μπορώ πολύ γρήγορα να αποτυπώσω μια ιδέα που μου έρχεται στο μυαλό. Όταν διαβάζω ή όταν κάποιος συγγραφέας μού περιγράφει, κατευθείαν έχω έτοιμη την εικόνα, δεν ψάχνω πάρα πολύ. Για τα βιβλία με την Πριγκίπισσα Αθηνά, όταν μιλάγαμε με τη Στέλλα στην πρώτη μας συνάντηση, έκανα εικόνα την ηρωίδα και της την έδειξα επιτόπου.

Μιας και το αναφέρετε: ένα από τα μεγαλύτερα έργα σας στον χώρο του παιδικού βιβλίου είναι η σειρά με την Πριγκίπισσα Αθηνά της Στέλλας Κάσδαγλη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη και αποτελείται από πέντε βιβλία. Πού οφείλεται η επιτυχία της σειράς; Θα δούμε κάποια ακόμα συνέχεια στο μέλλον;

Δεν νομίζω πως θα υπάρξει κάποια συνέχεια. Το είχαμε συζητήσει με τη Στέλλα και την Έλενα Πατάκη. Η σειρά δεν κυκλοφόρησε σε συνέχειες ακριβώς. Όταν σχεδίαζα, η Στέλλα είχε ήδη γράψε και τα πέντε βιβλία. Τα διάβασα όλα, για να φτιάξω τον κόσμο της Πριγκίπισσας Αθηνάς. Έτσι, στο πρώτο βιβλίο ο αναγνώστης βλέπει στοιχεία που τελικά παίζουν ρόλο στο τρίτο ή στο τέταρτο. Όλα ήταν προσχεδιασμένα και μελετημένα, ακόμα και ο χάρτης στην αρχή του βιβλίου.
Αυτό θεωρώ πως είναι το πιο ωραίο κομμάτι της σειράς, ότι δημιουργήθηκε ένας κόσμος που έχει να κάνει με τα κορίτσια, σπάζοντας τα στερεότυπα. Στον πρώτο τόμο, βλέπουμε τι μπορεί να κάνει ένα κορίτσι, στον δεύτερο νομίζω βλέπουμε το τι σημαίνει να είναι όμορφη, στο τρίτο πώς λειτουργεί ο έρωτας, η πατριαρχία, στο τέταρτο βλέπουμε τη σημασία του να μοιράζεσαι. Στο πέμπτο, που είναι το κερασάκι στην τούρτα, το μαγικό ραβδί της σπάει και το κορίτσι πρέπει να βασιστεί στις δυνάμεις της, σε όσα έχει μάθει για να χτίσει τον χαρακτήρα της. Ήταν μια ωραία κατάληξη. Δεν υπάρχει κάποιος μαγικός τρόπος για να σου έρχονται όλα έτοιμα. Πρέπει να φτιάξεις τον δικό σου κόσμο.

Προσχέδιο και τελικό σχέδιο για τη σειρά με την Πριγκίπισσα Αθηνά της συγγραφέα Στέλλας Κάσδαγλη (εκδ. Πατάκη)

Σας τρομάζει η άνοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης; Πιστεύετε ότι υπάρχει πιθανότητα να αντικατασταθείτε από το AI;

Έχει πολλές πλευρές το ζήτημα. Με επιστρέφει σε όσα είπα προηγουμένως για την αναγνωρισιμότητα και την προστασία της δουλειάς σου. Βέβαια, το ΑΙ μπορεί πλέον να κάνει τα πάντα. Μπορείς να του πεις να σου σχεδιάσει μια εικόνα που να μοιάζει με αυτές του Τόμεκ και θα το κάνει.

Άμα η ΤΝ βγάλει ένα εξώφυλλο που θυμίζει πολύ το Κουλούρι, υπάρχει θέμα…

Το ΑΙ δεν είναι από μόνο του κακό. Δεν θεωρώ πως πρέπει να βγούμε έξω με τις δάδες και να αρχίσουμε να φωνάζουμε. Έχουμε απέναντί μας την εξέλιξη της τεχνολογίας, μπορεί να χρησιμοποιηθεί στην ιατρική, στην επιστήμη, για να ξαναπάμε στο φεγγάρι. Το θέμα είναι πώς θα προστατέψουμε τη δουλειά μας, τα πνευματικά δικαιώματα. Κατά πόσο μπορεί να κλέβει τόσο ελεύθερα τη δουλειά σου και να την αναπαραγάγει, χωρίς κανένα όφελος για εσένα. Άμα βγάλει ένα εξώφυλλο που θυμίζει πολύ το Κουλούρι, υπάρχει θέμα…

Ποια θα μπορούσε να είναι η λύση; Να το βάλουμε να πληρώνει για τα πνευματική δικαιώματα;

Καλό θα ήταν να οργανώνονται οι επαγγελματικές ομάδες, σε οποιονδήποτε κλάδο, για την καλύτερη προστασία τους. Το επάγγελμα του εικονογράφου είναι πολύ μοναχικό, δεν δουλεύεις με τους άλλους. Το λέω και για τον εαυτό μου, καμιά φορά νομίζω πως μπορώ να κάνω τα πάντα μόνος μου.

Υπήρχε μια κίνηση πριν από κάποια χρόνια, να δημιουργηθεί κάτι σαν σωματείο εικονογράφων. Είναι δύσκολο να βρεθούν όλοι οι άνθρωποι που δουλεύουν μοναχικά και να καταλήξουν σε έναν σύλλογο. Έχουμε φτιάξει την Ελληνική Ακαδημία Κόμικς και υπάρχει κάποια κίνηση για τα δικαιώματά μας. Μπορείς να υπογράψεις και να συμμετέχεις. Κάνουμε ενημερώσεις. Μακάρι να μπορούσε να γίνει κάτι αντίστοιχο για τους εικονογράφους…

Θα χρησιμοποιούσατε ποτέ το ΑΙ στη δουλειά σας;

Όχι. Όπως είπαμε πριν, θέλω το «λάθος». Είναι απόλαυση, η διαδικασία τού να ψάχνεις για τη γραμμή. Θέλω τη σκέψη, την αλλαγή, τη ζύμωση, γι’ αυτά ζούμε οι καλλιτέχνες. Όλα τα άλλα είναι βιομηχανία, δεν έχουν σχέση με την τέχνη.

Το πιο πρόσφατο κόμικ σας είναι το Πυθαγόρας - Παιχνίδια του νου, των συγγραφέων Φίλιππου Μανδηλαρά και Ηλία Γεωργούλα, που ξεπερνά τις εκατό σελίδες σε έκταση. Ήταν πρόκληση η εικονογράφηση του συγκεκριμένου έργου, δεδομένης της έκτασής του, αλλά κι επειδή πραγματεύεται τις ιδέες ενός φιλοσόφου;

Ήταν ένα απαιτητικό έργο, εφόσον πραγματεύεται τη φιλοσοφία. Χάρηκα πολύ που βρεθήκαμε οι τρεις μας, ο Φίλιππος, ο Ηλίας κι εγώ, ο καθένας στο δικό του πόστο. Ο Φίλιππος είναι καταξιωμένος συγγραφέας στον χώρο του βιβλίου για παιδιά και νέους. Ο Ηλίας πολύ καλός καθηγητής φιλοσοφίας, πανεπιστημιακός – αυτός είχε την αρχική ιδέα.

Η προσπάθεια ξεκίνησε πριν από επτά χρόνια. Περάσαμε αρκετό χρόνο συζητώντας με τις εκδόσεις Πατάκη, πηγαίνοντας μπρος πίσω. Είχαμε διαλέξει κάποιους άλλους φιλοσόφους αρχικά… Το εγχείρημα προχώρησε όταν ανέλαβε η Φαίη Κολοκυθά από τις εκδόσεις Πατάκη, η οποία μας έλυσε τα χέρια και μας έβαλε σε μια σειρά. Το θέμα μάς είχε δυσκολέψει, μας πήρε πολύ καιρό να ψάξουμε πώς θα το αποδώσουμε. Δεν θέλαμε να βγει ένα ανούσιο έργο, βαρετό για τα παιδιά. Διαπραγματευόμασταν τη φιλοσοφία και κατά κάποιον τρόπο, έπρεπε να φιλοσοφήσουμε κι εμείς. Να ζυγίσουμε τι ακριβώς θέλουμε να πούμε. Θέλουμε να μεταδώσουμε τη γνώση; Να το πάμε λίγο πιο βαθιά; Θέλουμε το παιδί να περάσει καλά, με ένα έργο ανάλαφρο;

Προσχέδιο για το κόμικ Πυθαγόρας - Παιχνίδια του νου, των συγγραφέων Φίλιππου Μανδηλαρά και Ηλία Γεωργούλα (εκδ. Πατάκη)

Ο Ηλίας, λόγω του αντικειμένου του, είχε θέσει κάποια στάνταρ για τα στοιχεία που έπρεπε να υπάρχουν. Ο Φίλιππος έπρεπε να μετατρέψει αυτά τα στοιχεία σε λογοτεχνία. Να τα φέρει σε μορφή κειμένου, να είναι δομημένα, να έχουν ρυθμό. Αντίστοιχα, εγώ, με τις εικόνες, να μεταδώσω κάτι ωραίο. Το ζήτημα ήταν το έργο να μην είναι μόνο για παιδιά. Ακόμα κι εγώ, όταν το σχεδίαζα, μάθαινα για τον Πυθαγόρα. Είχα διαφορετική εικόνα γι’ αυτόν πριν.

Ποια άποψή σας αναθεωρήθηκε;

Όλοι τον ξέρουν για το πυθαγόρειο θεώρημα, το οποίο δεν υπάρχει καν στο βιβλίο. Ο Πυθαγόρας ήταν χίλια δυο πράγματα εκτός από το πυθαγόρειο θεώρημα, που υπάρχει περίπτωση να μην είναι καν δικό του. Αυτό το ξεκαθαρίζουμε – το αναφέρουμε στο τέλος του βιβλίου, για όσους ψάχνουν για τρίγωνα και δεν τα βρίσκουν.

Το τελικό σχέδιο για το κόμικ Πυθαγόρας - Παιχνίδια του νου

Ήταν ένα φοβερό πρότζεκτ. Ένας μαραθώνιος. Συζητούσαμε δυο μέρες συνεχόμενα. Πώς θα γραφτεί η σκηνή, τι θα δώσει ο καθένας.

Γιατί θα ήταν καλό για τα παιδιά να ζωγραφίζουν περισσότερο και να ασχολούνται με τα εικαστικά; 

Κάνω εργαστήρια κόμικς, όχι καθαρά εικαστικά. Το λέω και στους γονείς: όλοι έχουν την εντύπωση πως το παιδί τους μαθαίνει να ζωγραφίζει, αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Το ότι δουλεύαμε για τόσα χρόνια τον Πυθαγόρα δεν ήταν θέμα σχεδίου. Το θέμα είναι η ιστορία, τι θέλεις να πεις. Αυτό προσπαθώ να περάσω στα εργαστήριά μου.

Θέλω τα παιδιά να μπορούν να μεταφέρουν με οποιονδήποτε τρόπο την ιστορία που έχουν στο μυαλό τους. Δεν με απασχολεί ποιο ξέρει να σχεδιάζει καλύτερα, σε ποιο επίπεδο βρίσκεται... Ξεκινάμε από την αρχή, μιλάμε, λέμε ιστορίες, εξασκούμε τη φαντασία μας. Αφιερώνω δυο μαθήματα στη συλλογική δημιουργία ενός κόμικ, όπου καθόμαστε και φτιάχνουμε κάτι όλοι μαζί. Τα παιδιά συζητάνε, δίνουν ιδέες, εγώ σχεδιάζω στον πίνακα. Τα παιδιά που είναι στην αρχή ήσυχα και φοβούνται να μιλήσουν, ξαφνικά δεν σταματούν να εκφράζονται και οι γονείς μένουν έκπληκτοι. Μαθαίνουμε και σχέδιο, αλλά πάνω από όλα δίνω στα παιδιά έναν τρόπο για να βάλουν τις ιδέες τους σε μια σειρά, να χτίσουν τους χαρακτήρες τους. Αυτό τα απελευθερώνει.

Όταν ήμουν μικρός, μου έλεγαν πως είχα ταλέντο, μπορούσα να αποτυπώσω πολύ πιο εύκολα απ’ όλα τα παιδιά τους σούπερ ήρωες ή τον τάδε χαρακτήρα, ή να σχεδιάσω τους δικούς μου. Αλλά φτιάχναμε κόμικς όλοι μαζί, στο θρανίο, σχεδιάζαμε ανθρωπάκια, τα στίκμαν. Έβρισκα μια κατάσταση, μετά αναλάμβανε ο φίλος μου και πρόσθετε κάτι. Σχεδιάζαμε τον καθηγητή να πέφτει από το τραπέζι και γελούσαμε. Αυτό προσπαθώ να μεταδώσω. Και μετά τα παιδιά θα βρουν τον δρόμο τους. 

Η διαμόρφωση της αισθητικής σε μικρή ηλικία παίζει μεγάλο ρόλο. Γι’ αυτό πολλοί φωνάζουμε όταν μειώνουν τις ώρες των καλλιτεχνικών στο σχολείο. Είναι μεγάλο λάθος να υποτιμάμε τα παιδιά. Η κόρη μου πάει στην πρώτη δημοτικού. Είδα το βιβλίο που κάνουν και δυστυχώς απογοητεύτηκα πάρα πολύ. Από αισθητικής άποψης, όχι εκπαιδευτικής. Όταν μαθαίνεις κάτι, πρέπει να το μάθεις με ωραίο τρόπο. Πήρα αυτό το μάθημα από την Πολωνία, είχαμε παράδοση στην εικονογράφηση. Τη δεκαετία του ’70, επειδή δεν κυκλοφορούσαν οι αφίσες των αμερικανικών ταινιών, οι εταιρίες έπαιρναν τους ντόπιους δημιουργούς για να κάνουν τα πόστερ. Όταν το ’78 πήγα να δω τον «Πόλεμο των Άστρων», δεν είδα την αφίσα του Τζορτζ Λούκας, αλλά μια διαφορετική. Ήταν η καθημερινότητά μας. Η γραφιστική ήταν τμήμα της Καλών Τεχνών κι έτσι παράγονταν τα αντίστοιχα αποτελέσματα. Ακόμα κι ένα κουτί, μια συσκευασία, είχε μια ποιότητα. 

Αυτά δεν τα συναντήσατε στην Ελλάδα, όταν ήρθατε.

Ήρθα στην Ελλάδα στην εφηβεία μου. Ήταν αφόρητη η κατάσταση στην Πολωνία, ήταν η αρχή του τέλους για το Ανατολικό Μπλοκ τότε. Η οικονομία πήγαινε κατά διαόλου, δεν υπήρχαν προϊόντα, ήταν πεσμένα τα πράγματα. Στην Ελλάδα, στις αρχές του ’80, ήταν η περίοδος της αλλαγής, το ΠΑΣΟΚ είχε μόλις βγει και είχε φέρει κάποιες καινοτομίες, κάποια πράγματα κάπως καλύτερα από αυτά της παραδοσιακής, συντηρητικής Ελλάδας.

Τότε είχα πάθει μεγάλο σοκ, που ακόμα κρατάει, έχει διάρκεια σαράντα ετών, μιας και δεν μπορούσα να χωνέψω την κατάσταση των σχολείων. Στην Πολωνία ήταν δύσκολη η κατάσταση με το Ανατολικό Μπλοκ, αλλά όταν είδα τις ελληνικές αίθουσες, δεν πίστευα στα μάτια μου. Τέτοια παρακμή δεν είχα ξαναζήσει. Τίποτα δεν είχαν, μόνο κάτι παρατημένες καρέκλες, χιλιοχτυπημένες. Ούτε ένας χάρτης, μόνο θρανία και καρέκλες και ένα εικόνισμα πάνω από τον πίνακα. Στην Πολωνία, είχαμε τα πάντα, κάναμε καλλιτεχνικά σε διαφορετική αίθουσα, χημεία και βιολογία σε εργαστήριο. Είναι θέμα κουλτούρας. Και το χειρότερο: μπήκα τώρα στην αίθουσα της κόρης μου κι είναι σαν να μπήκα στην ίδια αίθουσα, που υπήρχε πριν από σαράντα χρόνια. Και αυτό πονάει.

＊Ο ΣΟΛΩΝ ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ είναι δημοσιογράφος και συγγραφέας.