To 1821 σε δέκα βιβλία για μικρούς αναγνώστες

Η «έφηβη γιαγιά», όπως αυτοαποκαλείται, Αγγελική Βαρελλά, προσφέρει στα παιδιά ένα νέο παραμύθι βγαλμένο από τα συρτάρια με τα γυμνασιακά της γραπτά, όπου συνάντησε ένα αναπάντεχο εύρημα: το παραμύθι που η ίδια έγραψε όταν ήταν τελειόφοιτη μαθήτρια. Το εικονογραφημένο από τον Αχιλλέα Ραζή παραμύθι της Το χελιδόνι της 25ης Μαρτίου 1821 (εκδ. Πατάκη) είναι ένας διασωμένος θησαυρός που γράφτηκε περί το 1948. Το παραμύθι μιλά για ένα φιλοπερίεργο χελιδόνι που καταφέρνει να γίνει μέρος της μεγάλης Ιστορίας και να πάρει τη δική του θέση.

Η Αγγελική Βαρελλά, με τον ενθουσιασμό της έφηβης αλλά και την ικανότητά της να οργανώνει και να συνέχει το υλικό της ώστε οι ραφές του να είναι αόρατες, μπλέκει στην αφήγηση της ιστορίας του χελιδονιού κλέφτικα στιχάκια και δημοτικά τραγούδια γραμμένα κελαρυστά με ένα λεξιλόγιο γεμάτο εικόνες, χρώματα και νοήματα. Το μικρό χελιδονάκι θέλει να μάθει και παρατηρεί ήσυχα και προσεκτικά σαν παιδί που διψάει για το νέο, για την πρόοδο, για την ελευθερία. Αναζητώντας τη δική του θέση, τον τόπο του όπου παραδοσιακά κάθε χρόνο ξαναχτίζει τη φωλιά του, γίνεται σύμβολο για το καλογεράκι, για τους κλέφτες και τα κλεφτόπουλα. Το δικό του πέταγμα στην ελευθερία ισοδυναμεί με τη δική τους νίκη στον αγώνα τους για την απελευθέρωση.

Το κείμενο της Βαρελλά είναι ανάλαφρο και αισιόδοξο. Απλώνεται πάνω στον όμορφο καμβά που δημιουργούν οι ζωγραφιές του Αχιλλέα Ραζή, ένα εικονογραφικό αποτέλεσμα που αποπνέει ειλικρίνεια, σταθερότητα και τιμά τις παραδόσεις που φέρει το εβδομηκονταετές και πλέον κείμενο χωρίς να γίνεται σχολιαστικό. Η εικονογράφηση του Ραζή καταφέρνει αντιθέτως να διατηρεί ταυτόχρονα μεγάλη αυτονομία αλλά και να υποδέχεται το κείμενο στο φυσικό του περιβάλλον.

Αν στο παραμύθι της Αγγελικής Βαρελλά έχουμε μια τρυφερή και χαλαρή εξιστόρηση της έναρξης της Επανάστασης των Ελλήνων κατά των Οθωμανών όπου πρωταγωνιστεί το σύμβολο της ελευθερίας, το χελιδόνι, στο βιβλίο της Ελένης Σβορώνου Για να ζούμε ελεύθεροι (εικονογράφηση Χρήστος Κούρτογλου, εκδ. Μεταίχμιο) οι μικροί αναγνώστες, αλλά και οι γονείς και οι δάσκαλοί τους, θα βρουν απαντήσεις για πρόσωπα και πράγματα, για καταστάσεις και γεγονότα, για ιδέες και έννοιες που συναντούμε στην εξιστόρηση του αγώνα των Ελλήνων για την ελευθερία.

Και εδώ η εικονογράφηση κατέχει πολύ σημαντική θέση καθώς οι λεπτοδουλεμένες φιγούρες όσων χρειάζεται να απεικονιστούν, όπως και τα τοπία και τα εμβληματικά μνημεία, επεκτείνουν την αναγνωστική διαδικασία δημιουργώντας επιπλέον χώρο στο κείμενο για να γίνει περισσότερο εύληπτο και κατανοητό. 

Πρόκειται για μια ιδιαίτερα επιτυχημένη σύνθεση με αποτέλεσμα την αποτύπωση του ταξιδιού δυο αιώνων των Ελλήνων από την Επανάσταση ως τις μέρες μας. Ένα βιβλίο γνώσεων με εικονογράφηση που συντροφεύει στην αναζήτηση και εμπέδωση της γνώσης χωρίς να κραυγάζει.

Ανάλογης στόχευσης είναι το βιβλίο που έγραψε και εικονογράφησε η Σοφία Ζαραμπούκα με τίτλο 1821 Επανάσταση (εκδ. Πατάκη). Η Ζαραμπούκα έχει διαπαιδαγωγήσει αρκετές γενιές στη διάρκεια της 45ετούς διακριτής και πολύ επιτυχημένης πορείας της στο βιβλίο για παιδιά.

Με τον ίδιο τρόπο που ανατρέχουμε στη Μυθολογία της, έτσι από εδώ και στο εξής θα ανατρέχουμε σε αυτή την θαυμάσια εικονογραφημένη μικρή εγκυκλοπαίδεια που μυεί τους νεαρούς αναγνώστες στην Ιστορία. Μέσα από επιλεγμένα λήμματα και με τους χάρτες που συμπληρώνουν την έκδοση δίνουν στο παιδί μια πλήρη εικόνα για τα πρόσωπα που διαδραμάτισαν καίριο ρόλο, για τις επείγουσες καταστάσεις που οδήγησαν στο ξέσπασμα της Επανάστασης, για τα κομβικά γεγονότα που ακολούθησαν, για τους τόπους όπου γράφτηκε η Ιστορία.

Παύοντας να βλέπουμε τα βιβλία γνώσεων για παιδιά ως συμπληρώματα του σχολικού βιβλίου αλλά ως αυτόνομες προτάσεις για την διεύρυνση των γνωστικών οριζόντων, οι δημιουργοί χρειάζεται να επανακαθορίζουν τη φόρμα και τους τρόπους για την ανάδειξη του υλικού τους. 

Αυτό ακριβώς κάνει η έμπειρη παιδαγωγός Μαρίζα Ντεκάστρο που έχει μελετήσει τι απαιτείται για να φτιαχτεί ένα βιβλίο γνώσεων για παιδιά καθώς και τι παγίδες κρύβει αυτή η διαδικασία. Με το βιβλίο της 24 εικόνες για την Επανάσταση του 1821 - Μακρυγιάννης και Ζωγράφος, ένας αγωνιστής και ένας καλλιτέχνης (εκδ. Καπόν) συστήνει στα παιδιά μια σπουδαία και με μεγάλη επίδραση ιστορική προσωπικότητα, τον στρατηγό Μακρυγιάννη, και έναν, εν πολλοίς άγνωστο σήμερα, καλλιτέχνη της εποχής, τον εκ Σπάρτης Δημήτριο Ζωγράφο. Με οδηγό τα είκοσι τέσσερα «κάδρα» που φιλοτέχνησε ο Ζωγράφος κατά παραγγελία του Μακρυγιάννη ώστε να αποτυπωθούν γεγονότα που εκείνος επέλεξε, η Ντεκάστρο αναδεικνύει στο βιβλίο τη συντροφική σχέση των πρώην συναγωνιστών, εξηγεί τη σημασία της λαϊκής τέχνης στην πρόσληψη και διάσωση της ιστορικής αλήθειας και, αξιοποιώντας την μεγάλη της πείρα από την πολυετή επαφή της με παιδιά, δίνει στα ίδια ρόλο και λόγο ώστε να πάρουν ενεργά μέρος στην ανακάλυψη της Ιστορίας. Η αναγνωστική εμπειρία έχει έντονη διαδραστικότητα καθώς ο αναγνώστης «συνομιλεί» με την αφηγήτρια «Μαρίζα» που του ξεκλειδώνει βήμα βήμα την Ιστορία.

Οι μικροί αναγνώστες θα απολαύσουν την περιήγηση μέσα από κείμενο και εικόνα σε σημαντικές στιγμές της Επανάστασης, θα βάλουν σε τάξη σκόρπιες γνώσεις όπως για τοπωνύμια ή ημερομηνίες που ίσως συγχέουν, θα γνωρίσουν την ζωντανή, απρόβλεπτη αλλά καίρια και περιγραφική γλώσσα του Μακρυγιάννη. Ένα βιβλίο στο οποίο τα παιδιά δεν θα κουραστούν να ανατρέχουν και που θα τους δώσει πληθώρα ερεθισμάτων για να κατανοήσουν τα ιστορικά γεγονότα μέσα από τις επιλογές ενός τρανού αγωνιστή κι ενός ικανού λαϊκού καλλιτέχνη. 

Πολύ διαφορετική, με σύγχρονη οπτική και υψηλού επιπέδου εκτέλεση, είναι η προσέγγιση που αφορά την πρόσληψη της Ιστορίας και μορφοποιήθηκε με την συλλογική έκδοση 21+1 Συγγραφείς γράφουν, Καλλιτέχνες εικονογραφούν (εκδ. Παπαδόπουλος). Το βιβλίο είναι μια ιδέα της Μαρίζας Ντεκάστρο και της Ελένης Σβορώνου. Δημιουργοί βιβλίων για παιδιά, συγγραφείς και εικονογράφοι, συμπράτουν δίνοντας μέσα από τα κείμενά τους απαντήσεις για το πώς συνδέονται με τα ιστορικά γεγονότα, πώς αντηχεί μέσα τους η ίδια η Ιστορία. Εκτός από τα δίδυμα συγγραφέων και εικονογράφων, συμμετέχουν και δυο κομίστες που δημιούργησαν από μια περιεκτική αφήγηση.

Τα παιδιά θα έχουν την ευκαιρία να αντιληφθούν τις πολύπλευρες πτυχές της Επανάστασης, την διασύνδεσή της με άλλα επαναστατικά κινήματα και με κινήματα ιδεών, ενώ θα διαβάσουν για μάχες που δόθηκαν με πάθος, επιμονή, όραμα αλλά και βαρύ τίμημα, μάχες που δόθηκαν είτε με τα όπλα είτε με τις ιδέες. Στις σελίδες του βιβλίου συναντάμε παιδιά που δίνουν τον αγώνα τους, παιδιά σημερινά που ονειρεύονται, παίζουν κι εμπνέονται, δυνατές φιλίες που υπερνικούν εμπόδια, ιστορίες διχασμού που προβληματίζουν, ιστορίες μετανάστευσης, διωγμών, καημών και αναπάντεχων συναντήσεων. 

Την παρουσίαση 21 ηρώων και 21 ηρωίδων του 1821 επέλεξαν να κάνουν η Αγγελική Μαστρομιχαλάκη και ο Παντελής Ζούρας στο βιβλίο του Δυο φορές το '21 - 21 ήρωες και 21 ηρωίδες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 (εικονογράφηση Σπύρος Ζαχαρόπουλος, εκδ. Εν Πλω). Εκτός από την αξιόλογη εικονογραφική αποτύπωση των μορφών των ηρωικών αγωνιστών που καθόρισαν τον ρου της Ιστορίας, η έκδοση ξεχωρίζει καθώς φωτίζει την δράση και ξεχωριστών προσωπικοτήτων από τον εκκλησιαστικό χώρο. Οι συγγραφείς παραδίδουν στα παιδιά ένα βιβλίο-πινακοθήκη σημαντικών μορφών της Επανάστασης που έχει επικαιρότητα, μπορεί να εμπνεύσει και ειδικά στο τμήμα που αφορά τις γυναικείες μορφές συνεισφέρει σημαντικά στην κατανόηση ότι η Επανάσταση δεν ήταν μια αποκλειστικά ανδρική υπόθεση με τις γυναίκες να ανήκουν στην υποβιβαστική κατηγορία των «γυναικόπαιδων».

Η Αγγελική Μαστρομιχαλάκη, δρ Φιλοσοφίας με μεγάλη θητεία στην πρωτοβάθμα εκπαίδευση και τον τομέα παραγωγής εκπαιδευτικού υλικού και σχολικών βιβλίων, και ο Παντελής Ζούρας, θεολόγος, έμπειρος εκπαιδευτικός και συγγραφέας βιβλίων για παιδιά, συνέθεσαν ένα πολύ χρήσιμο βιβλίο για να γνωρίσουν τα παιδιά μέσα από καλά τεκμηριωμένα πορτρέτα ηρώων και ηρωίδων την Επανάσταση.  

Σε παιδιά των τελευταίων τάξεων του δημοτικού απευθύνεται με το βιβλίο της Γιαννούλα, η πειρατίνα του Αιγαίου (εκδ. Πατάκη) η Λίτσα Ψαραύτη. Η έμπειρη συγγραφέας συνδυάζει το θέμα της γυναικείας χειραφέτησης με την εποχή της Τουρκοκρατίας και το αναπτύσσει τοποθετώντας την ιστορία της στο Αιγαίο πέλαγος την εποχή που κυριαρχούν οι πειρατές. Ο χαρακτήρας της Γιαννούλας είναι πειστικός, καλογραμμένος και εξελίσσεται. Ένα κορίτσι ανήσυχο, πνεύμα ελεύθερο που δεν μπορεί να διανοηθεί τη ζωή της σύμφωνα με τις προδιαγεγραμμένες νόρμες κάνει την δική της επανάσταση και μπαρκάρει μεταμφιεσμένη σε αγόρι. Αν και η ιστορία της δεν διαδραμματίζεται στα χρόνια που ξέσπασε η Επανάσταση, έχει ενδιαφέρον καθώς δίνει στα σημερινά παιδιά το πλαίσιο για τη ζωή των Ελλήνων υπό τον «οθωμανικό ζυγό» και μάλιστα στο Αιγαία και πιο συγκεκριμένα στο νησί της Μήλου που αποτελούσε σημείο μεγάλου ενδιαφέροντος για το εμπόριο. 

Το πάντα χρήσιμο γλωσσάρι βοηθά στην καλύτερη κατανόηση του λεξιλογίου μιας άλλης εποχής και την εξοικείωση με γλωσσικά στοιχεία που ενδεχομένως το παιδί να εντάξει στο λεξιλόγιό του και τα σχολικά ή άλλα γραπτά του.

Οι μικροί αναγνώστες που είναι πιο ώριμοι και φοιτούν στις τελευταίες τάξεις του δημοτικού και της Α’ γυμνασίου θα απολαύσουν κάτι πολύ ενδιαφέρον στο βιβλίο ιστορία του Θάνου Κονδύλη 1821 – Το μεγάλο μυστικό (εκδ. Ψυχογιός). Η ιστορία με ήρωα τον δωδεκάχρονο Αναστάση διαδραματίζεται στην τουρκοκρατούμενη Αθήνα λίγο πριν από το ξέσπασμα της Επανάστασης. Το ενδιαφέρον έγκειται στην επιλογή του τόπου δράσης που είναι η Αθήνα των αρχών του 19ου αιώνα. Τόποι, γειτονιές, σημεία της πόλης που παραμένουν αναλλοίωτα και άλλα που συνδέονται με την σημερινή εποχή πολύ αόριστα είναι το σκηνικό στο οποίο εξελίσσεται η δράση. Η Αθήνα πολύ πριν γίνει πρωτεύουσα και κέντρο όλων των εξελίξεων διαδραμάτισε τον δικό της ρόλο στην εξέλιξη της Επανάστασης. Ως ιστορικός, ο Θάνος Κονδύλης, είναι πολύ προσεκτικός στην ανάπλαση των τόπων και της ατμόσφαιρας στην προεπαναστατική Αθήνα και ισορροπεί με ευαισθησία ανάμεσα στην μεταφορά ιστορικών και μυθοπλαστικών στοιχείων.

Η νουβέλα της Λιλής Λαμπρέλλη Έντεκα μέρες του Απρίλη 1826 (εκδ. Πατάκη) ξεχωρίζει για τον τρόπο που χειρίζεται την μετάβαση από την παιδική στην εφηβική ηλικία ενός παιδιού που ζει τα δραματικά γεγονότα της πολιορκίας και της Εξόδου του Μεσολογγίου. Δεν περιορίζεται στην παρουσίαση του ηρωισμού και της αυταπάρνησης αλλά δίνει στον νεαρό ήρωά της διεξόδους ώστε παρά την τραγωδία να επιλέξει τον δρόμο της συγχώρεσης και της προόδου, και ως εκ τούτου, στους σημερινούς αναγνώστες, την ευκαιρία να συνδεθούν μαζί του και δουν ότι το παράδειγμά του τους αφορά.

Στο κέντρο της αφήγησής της τοποθετεί ένα αγόρι, τον Μάρκο, που μέσα σε λίγες μέρες θα γίνει έφηβος, θα γίνει Γελεκτσής. Ένα αγόρι που γνωρίζει απέξω τον Θούριο, που βλέπει την οικογένειά του να ξεκληρίζεται, που παίρνει μέρος στη μάχη και που μαθαίνει μέσα από τα φρικτά βιώματά του πως το σημαντικότερο είναι η διάσωση της ανθρωπιάς. Το δίδαγμα της αγάπης ως υπέρτατη χριστιανική αξία, ως πανανθρώπινη αρετή, γίνεται μέσα από τον «Ύμνο της Αγάπης» που χρησιμοποιείται εδώ από την Λιλή Λαμπρέλλη ως ο οδηγός στη ζωή ενός παιδιού που πέρασε από τη φωτιά της καταστροφής και ετοιμάζεται να ζήσει τη ζωή του αφήνοντας πίσω την πίκρα, την οργή, την διάθεση για εκδίκηση που θα μπορούσαν εύλογα να γεννήσουν τα όσα έζησε.  

Τέλος, μια πολύ ξεχωριστή πρόταση είναι το βιβλίο Το καλογεράκι του Μυστρά (εκδ. Καπόν) της Μαρίας Μομφεράτου, σε επιμέλεια Κατερίνας Δασκαλάκη. Μια έκδοση που διαφυλάσσει και επικαιροποιεί την έννοια της πατριδογνωσίας βασιζόμενη στα υλικά του παρελθόντος αναπλασμένα με φρέσκια ματιά. 

Πρόκειται για το έργο της Μαρίας Μομφεράτου, από τα ιδρυτικά μέλη του Λυκείου των Ελληνίδων και μία από τις προέδρους του, που δημοσιεύθηκε σε συνέχειες στο περιοδικό Παιδική ζωή το διάστημα από το 1927 έως το 1931. Όπως γράφει η Ελένη Τσαλδάρη, πρόεδρος του Λυκείου των Ελληνίδων, στον πρόλογο της έκδοσης, ο αναγνώστης παρακολουθεί «την γοητευτική πορεία ενός μικρού αγοριού που γεννήθηκε φουστανελάς κι έγινε "φραγκοφορεμένος" καθηγητής στο πρώτο Σχολείο στην Αίγινα». Ένα παιδί, ορφανό, παραδίδεται από τον Αρματολό παππού του σε δυο καλόγριες στον Μυστρά για να το φροντίσουν και να το μορφώσουν. Η ζωή του και η ιστορία του είναι αποκαλυπτικά διδακτική για τη θέση του παιδιού, για τη σύνδεσή του με την Επανάσταση και την διαμόρφωση του ανεξάρτητου κράτους, για τη σημασία της εκπαίδευσης ως πυλώνας για αυτό το νεοσύστατο κράτος. 

Πώς όμως ένα κείμενο που γράφτηκε πριν από σχεδόν έναν αιώνα για να διαπαιδαγωγήσει, αλλά οπωσδήποτε και να διασκεδάσει τα παιδιά εκείνης της εποχής μπορεί να αφορά τα σημερινά παιδιά; Η παλαίμαχος δημοσιογράφος Κατερίνα Δασκαλάκη, ειδική γραμματέας του Λυκείου των Ελληνίδων, αξιοποίησε την προσωπική της εμπειρία με το κείμενο και την ιστορία του, το επιμελήθηκε προσεκτικά και ουσιαστικά το μετέγραψε σε γλώσσα σύγχρονη που «μιλά» στους αναγνώστες τώρα και στο μέλλον. Η άρτια έκδοση συνοδεύεται από κατατοπιστικό γλωσσάρι και φωτογραφικό υλικό από πίνακες, γκραβούρες και σκίτσα που πλαισιώνουν και εμπλουτίζουν την αφήγηση της ιστορίας. Οι εκδόσεις Καπόν διασώζουν έτσι ένα κομμάτι της Ιστορίας, ανανεωμένο και φροντισμένο για να διαγράψει τη δική του πορεία.