Σκοτεινός ρεαλισμός σε κλασικά παραμύθια: Χάνσελ και Γκρέτελ, Κοκκινοσκουφίτσα και Μολυβένιος Στρατιώτης – Από τη σελίδα στη σκηνή

Από το «μια φορά και ένα καιρό», μέχρι το «έζησαν αυτοί καλά και εμείς καλύτερα», μπορούν να συμβούν πολλά. Ενδεχομένως η υπόσχεση μιας μελλοντικής ευτυχίας να είναι απλώς μια κατασκευή. Ίσως ευχή και ελπίδα για να γίνει το εκάστοτε πάθημα μάθημα, ή όπως ακούμε στον Αγαμέμνονα του Αισχύλου «τον πάθει μάθος…». Εξάλλου στην πραγματική ζωή η ευτυχία και η δυστυχία, οι καλές στιγμές και οι αλλεπάλληλες δυσκολίες, είναι άρρηκτα συνδεδεμένες, φωτίζοντας το μόνο βέβαιο: ότι η ζωή είναι ένας αγώνας αντοχής και τέχνης. Γιατί είναι τέχνη να μπορείς να επιβιώνεις και εντέλει να μαθαίνεις να ζεις.

(...) τα παραμύθια έρχονται να μας ξεβολέψουν. Οι μύθοι μας διαψεύδουν. Η ψυχαναλυτική θεωρία το επιβεβαιώνει. Το θέατρο μας το δείχνει: Η παιδική και εφηβική ηλικία δεν έχει ροζ χρώμα.

Η σταδιακή εξοικείωση των παιδιών και ιδιαίτερα των εφήβων στην πολυδιάστατη και προκλητική πραγματικότητα, στη ζωή που απαιτεί ψυχική αρματωσιά, οξύνοια, θάρρος και μεγαλοψυχία δεν είναι εύκολη υπόθεση. Η ιαματική λειτουργία του θεάτρου, των μύθων και των παραμυθιών εκτείνεται σαφώς και στην επικράτεια της διαδικασίας ενηλικίωσης. Εξάλλου αυτό που τα παραμύθια κρύβουν προσεκτικά στον πυρήνα τους, πόσο άραγε διαφέρει από καταστάσεις του βίου στις οποίες δοκιμάζεται ο άνθρωπος, ο χαρακτήρας, η πίστη, οι αντοχές και εντέλει τα αξιακά του συστήματα; Και αν νομίζουμε ότι τούτο αφορά μόνο σε ενήλικες, τα παραμύθια έρχονται να μας ξεβολέψουν. Οι μύθοι μας διαψεύδουν. Η ψυχαναλυτική θεωρία το επιβεβαιώνει. Το θέατρο μας το δείχνει: Η παιδική και εφηβική ηλικία δεν έχει ροζ χρώμα.

«Ιστορίες για να μην κοιμάσαι»: Στην Εφηβική Σκηνή του Εθνικού τρία κλασικά παραμύθια παρουσιάζονται αλλιώς

Ο Θάνος Τοκάκης επέλεξε φέτος να σκηνοθετήσει για λογαριασμό της Εφηβικής Σκηνής του Εθνικού Θεάτρου την παράσταση «Ιστορίες για να μην κοιμάσαι», βασισμένη σε έργα του Νόελ Γκρεγκ. Ο Γκρεγκ, πολυγραφότατος και επιδραστικός Βρετανός συγγραφέας, εστίασε από νωρίς σε ζητήματα φύλου, συμπερίληψης, ισότητας. Εστίασε όμως με επιμονή και αγάπη και στα ζητήματα που απασχολούν τους εφήβους, υπηρετώντας σταθερά το θέατρο για νέους μέχρι το θάνατό του, το 2009.

Στην Ελλάδα εξάλλου έχει κυκλοφορήσει το βιβλίο του, Θεατρική Γραφή (εκδ. UNIVERSITY STUDIO PRESS). Ένας πρακτικός οδηγός, που αποτελεί έναν σύγχρονο, ευφυή και καθόλου «άκαμπτο/ακαδημαϊκό» οδηγό συγγραφής θεατρικού έργου, σεναρίου και γενικώς κειμένου που προορίζεται για παράσταση.

Στις «Ιστορίες για να μην κοιμάσαι», τρία πολύ γνωστά παραμύθια παρουσιάζονται αλλιώς, ή ακριβέστερα παρουσιάζονται έτσι όπως θα μπορούσαν να είναι, αν ξεφλουδίσουμε προσεκτικά το αλληγορικό, παραμυθιακό κέλυφος και δούμε κατάματα την ουσία.

Τα παραμύθια Χάνσελ και Γκρέτελ, Κοκκινοσκουφίτσα, Μολυβένιος Στρατιώτης παρουσιάζονται σπονδυλωτά σε μια παράσταση που αποπνέει επιτυχημένα βικτωριανή παρακμή, ενώ συνδιαλέγεται εύστοχα με την goth αισθητική της δεκαετίας του 1980 και των ταινιών του Τιμ Μπάρτον.

Το κείμενο της παράστασης έχει μεταφραστεί από την Τζούλια Διαμαντοπούλου, τα σκηνικά-κοστούμια είναι του Πάρι Μέξη, η μουσική του Νίκου Παπαϊωάννου και η κίνηση της Σεσίλ Μικρούτσικου. Οι συντελεστές λόγου και θεάματος σε συνεργασία με τον Θάνο Τοκάκη δημιουργούν τις σκηνικές συνθήκες εντός των οποίων η ομάδα, των ικανών και υποκριτικά ευλύγιστων ηθοποιών, αναπτύσσει τόσο τα δραματικά, όσο και τα επιτελεστικά και αισθητικά επίδικα μιας παράστασης που ακροβατεί μεταξύ της αλληγορίας και του ψυχαναλυτικού θρίλερ, προορισμένης να αγγίξει τις ανησυχίες, τους φόβους αλλά και τις ασχημάτιστες ακόμα προσδοκίες των εφήβων.

(...) τους διδάσκει ότι τίποτα στη ζωή δεν δίνεται δωρεάν, ότι το κυνήγι της αέναης νιότης κρύβει ενίοτε ψυχική εξαχρείωση και ότι η σκληρότητα και η εξαπάτηση και όχι η καλοσύνη είναι ο κανόνας των ανθρώπινων σχέσεων.

Επί της ουσίας, ο Γκρεγκ κειμενικά και ο Τοκάκης σκηνοθετικά ομονοούν ώστε στη σκηνή οι πρωταγωνιστές των δημοφιλών παραμυθιών να «μιλήσουν» αλλιώς. Στη σκηνή, ο Χάνσελ (Αλκιβιάδης Μαγγόνας) και η αδερφή του Γκρέτελ (Διονυσία Μπαλαμώτη) είναι παιδιά εγκαταλελειμμένα από τους γονείς τους (στο ρόλο των εγωπαθών και σκληρόκαρδων γονέων οι: Γιώργος Πατεράκης και Ελένη Μολέσκη). Τα παιδιά περιπλανώνται στο δάσος-απειλή για να φτάσουν στην ζαχαρένια καλύβα μιας μάγισσας (Ανδρομάχη Φουντουλίδου) που όπως αποκαλύπτεται στη συνέχεια τρώει παιδιά, ενώ τους διδάσκει ότι τίποτα στη ζωή δεν δίνεται δωρεάν, ότι το κυνήγι της αέναης νιότης κρύβει ενίοτε ψυχική εξαχρείωση και ότι η σκληρότητα και η εξαπάτηση και όχι η καλοσύνη είναι ο κανόνας των ανθρώπινων σχέσεων. Τα παιδιά εγκληματούν για να γλιτώσουν και θα προσπαθήσουν να καταπνίξουν τη μνήμη του εγκλήματος διά της εξομολόγησης σε έναν ξένο, για να προχωρήσουν στη ζωή. 

Στην Κοκκινοσκουφίτσα (στον ομώνυμο ρόλο η Ασημίνα Αναστασοπούλου), ανατέμνονται η περίπλοκη σχέση μητέρας-κόρης, (στο ρόλο της μητέρας και της γιαγιάς, η Ευσταθία Λαγιόκαπα και η Φανή Ξενουδάκη αντίστοιχα), τα γονεϊκά ανεκπλήρωτα που στοιχειώνουν την ανατροφή των παιδιών, το ξύπνημα της σεξουαλικότητας, ο φόβος και συνάμα η έξαψη της ενηλικίωσης, το δίσημο του κινδύνου και της ευκαιρίας, καθώς και η αντιμετώπιση των προκλήσεων τίθενται καθαρά, με την εικαστική εκζήτηση των σωμάτων και του λόγου. Οι θεατές θα αντικρύσουν κατάματα το φόβο για το άγνωστο, το κινδυνώδες αλλά γοητευτικό άγνωστο που επιτελεί ο Χρήστος Κραγιόπουλος, παίζοντας το ρόλο του Λύκου.

Το παραστασιακό τρίπτυχο ολοκληρώνει η αγάπη του Μολυβένιου Στρατιώτη (στον ομώνυμο ρόλο, ο Λάμπρος Κωνσταντέας) προς την χάρτινη μπαλαρίνα (Ελένη Μολέσκη), που συναντά τόσα εμπόδια και τόση εχθροπάθεια, όπως αυτή εκφράζεται και μέσα από τις πράξεις του Αρουραίου (Αναστάσης Γεωργούλας). Το παιχνίδι των διακρίσεων, οι προκαταλήψεις απέναντι στο διαφορετικό, τα παιχνίδια εξουσίας, αλλά και το αναπάντεχο τέλος, όπου τα δύο παιχνίδια ενώνονται μέσα στη φωτιά και λιώνοντας γίνονται ένα, αποκαλύπτουν έναν κόσμο καθημερινό όπου το δίκαιο και το σωστό, το ρομαντικό και το επιθυμητό δεν αποτελούν τον κανόνα.

Τους ωθούν μέσα από το παριστώμενο γεγονός να σκεφτούν για τα όσα θέλουν να μας πουν τα παραμύθια, να ακούσουν τις ψιθυριστές αλήθειες και να πιστέψουν στη δύναμη της ύπαρξης

Παραδόξως, όμως, η σκηνοθετική ισορροπία που επιτυγχάνεται μέσα από την χρήση των παγωμένων εικόνων, την αφήγηση (αφηγητής: Νικόλας Παπαδομιχελάκης), τη σχάση των ρόλων και την αναδιάταξή τους, η παραγόμενη ένταση από την κίνηση σαν μαριονέτες των ηθοποιών, η χρήση του απόκοσμου και του ανατριχιαστικού, αλλά και η μουσική συνοδεία που δημιουργεί ιδιότροπο χώρο και χρόνο στην επιτέλεση, αντί να καταβυθίσουν τους θεατές στην αναδυόμενη ματαιότητα, τους οδηγούν ανοδικά προς τα εμπρός. Τους ωθούν μέσα από το παριστώμενο γεγονός να σκεφτούν για τα όσα θέλουν να μας πουν τα παραμύθια, να ακούσουν τις ψιθυριστές αλήθειες και να πιστέψουν στη δύναμη της ύπαρξης. Η μόνη κίνηση είναι η κατάφαση, η μόνη επιλογή είναι η ζωή.

Η παράσταση λειτουργεί σε δεύτερο χρόνο και ως διερώτηση για την πρόσληψη και μεθερμηνεία των παραμυθιών από τους έφηβους θεατές. Το κλειδί ενδεχομένως βρίσκεται στην προγενέστερη επαφή των θεατών με τα παραμύθια κατά την παιδική τους ηλικία. Η αφήγηση σε διάφορες εκδοχές, στη συνέχεια η ανάγνωσή τους από το κείμενο, το παιχνίδι που οι ιστορίες μπορούν να υποκινήσουν, η αυθόρμητη δραματοποίηση, η εικαστική έμπνευση που εκκινεί από αυτά, αποτελούν βασικούς άξονες όχι μόνο πρόσληψης αλλά και σταδιακής κατάδυσης στις εννοιολογικές προεκτάσεις του παραμυθιακού, αλληγορικού λόγου. Στη διαδικασία της ανασημασιοδότησης χρειάζεται να προηγείται η δομική προσέγγιση και ακολούθως η όποια μεταδομική, δραματική έκφανση.

Χάνσελ και Γκρέτελ, Κοκκινοσκουφίτσα, και Μολυβένιος Στρατιώτης: Τρία κλασικά παραμύθια 

Ξεκινώντας από την αρχή, από την «κλασική» ανάγνωση των παραμυθιών, υπάρχει η δυνατότητα για πολυεπίπεδη δουλειά, λαμβάνοντας υπόψη τα στάδια ωρίμασης των παιδιών και εφήβων. Ακολουθώντας τη συγκεκριμένη πορεία, αναφορικά με τις αναγνωστικές ηλικίες και την αντίστοιχη κειμενική εκδοχή, Η Κοκκινοσκουφίτσα καθώς και η ιστορία των Χάνσελ και Γκρέτελ, των αδελφών Γκριμ κυκλοφορούν σε ποικίλες προσεγγίσεις και εκδόσεις. Έτσι από τις εκδόσεις Ψυχογιός το παραμύθι των δύο αδελφών παρουσιάζεται γλαφυρά στην κλασική εκδοχή του και συνοδεύεται από καλοδουλεμένες διάτρητες εικόνες που ωθούν τους μικρούς αναγνώστες να αλληλεπιδράσουν απτικά με το βιβλίο.

Αντιστοίχως, οι εκδόσεις Μεταίχμιο συνοδεύουν το παραμύθι Χάνσελ και Γκρέτελ με πλούσια συλλογή από αυτοκόλλητα και έτοιμα χωρικά πατρόν ιχνογραφίας από την ιστορία, βοηθώντας τα παιδιά να εστιάσουν και στην εικαστική λογική της ιστορίας.

Επίσης, βιβλίο που αποτελεί προσεγμένο και ευφάνταστο οδηγό για σκηνικά ανεβάσματα αλλά και για θεατρικό παιχνίδι στο μάθημα της θεατρικής αγωγής, ιδίως για την Α και Β δημοτικού, είναι η συλλογή Με τα παραμύθια των Γκριμ (εκδ. Σοκόλη) της Φίλιας Δενδρινού και κυκλοφορει απο τις εκδοσεις Σοκόλη. 

Μια άλλη οπτική, αρκετά «πειραγμένη», με μαύρο χιούμορ και χωρίς οφειλές στη νεοπουριτανική πολιτική ορθότητα, αναδεικνύεται στη συλλογή παραμυθιών με τον τίτλο Στον Καταψύκτη του Χάνσελ και της Γκρέτελ, και άλλες τρομαχτικές ιστορίες (εκδόσεις BIBLIOTHEQUE), που προορίζεται για ώριμους εφήβους και ενήλικες αναγνώστες. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ανιχνεύονται εκλεκτικές συγγένειες με την προσέγγιση του Γκρεγκ.

Για τις μικρές ηλικίες η Κοκκινοσκουφίτσα των εκδόσεων Πατάκη, ένα μουσικό βιβλίο με ήχους και μελωδίες πέρα από το κείμενο, αποτελεί μια επιλογή που ενισχύει την αισθητηριακή διάδραση με το κείμενο και την εικόνα.

Στην ίδια περίπου λογική με τη χρήση αναδιπλούμενων εικόνων, παρουσιάζεται η ιστορία του κοριτσιού με την κόκκινη κάπα και από τις εκδόσεις Ψυχογιός, ενώ κυκλοφορεί και σε παλαιότερη έκδοση με οπτικο-ακουστικό υλικό (dvd), πάλι για τις πολύ μικρές ηλικίες.

Η Κοκκινοσκουφίτσα και η Μικρή Γοργόνα παρουσιάζονται μαζί σε καινούρια έκδοση από την SUSAETA, εστιάζοντας επίσης στις μικρές ηλικίες. Σε ανανεωμένη λογική, είναι η Κοκκινοσκουφίτσα που κυκλοφορεί στη σειρά Τώρα ξέρω να διαβάζω των εκδόσεων Διόπτρα. 

Εστιάζοντας στους μετέφηβους και ενήλικες αναγνώστες ο Ζιλμπέρ Λασκό, μεταδομεί το παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας, παρουσιάζοντας σαράντα-οκτώ διαφορετικές εκδοχές της ιστορίας, μικρά κείμενα και συγχρόνως ασκήσεις ύφους, πρόζας και σημασίας. Το βιβλίο Η Κοκκινοσκουφίτσα αλλού (εκδ. Όπερα) κυκλοφορεί ήδη περίπου μια δεκαετία, ωστόσο τόσο υφολογικά, όσο σε επίπεδο παραλλαγών, περιεχομένου, ανατρεπτικής λογικής αλλά και πολυσημίας, συμπορεύεται με τις μοντέρνες εκφάνσεις του παραμυθιού για μεγάλους.

Στη λογοτεχνία για νέους ανήκει επίσης η Κοκκινοσκουφίτσα της Σάρα Μπλάκλι-Κάρτραιτ (εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες), ένα μεταφυσικό, αστυνομικό θρίλερ-παραβολή, που χρησιμοποιεί ως πρώτη ύλη το γνωστό παραμύθι και έχει κυκλοφορήσει αρκετά χρόνια πριν, χωρίς όμως να χάνει το ενδιαφέρον του.

Τέλος, σε ό,τι αφορά τον Μολυβένιο Στρατιώτη του Χανς Κρίστιαν Άντερσεν, ξεχωρίζει η θεατρική διασκευή της Μαριάνας Τόλη Ο μολυβένιος στρατιώτης, από την Κάπα Εκδοτική, καθώς αναδεικνύει τις αρετές της ιστορίας, αναπτύσσει τις συνδηλώσεις και το σημασιολογικό φορτίο, ενώ συγχρόνως εντάσσει το κείμενο στη δραματική, θεατρική του διάσταση, καθιστώντας το ακόμα πιο εύφορο ερμηνευτικά. Η εκδοχή αυτή αποτελεί επίσης πολύ καλή επιλογή για το θέατρο στην τάξη, αλλά και ως βιβλίο μέσα από το οποίο μπορούμε να μιλήσουμε για τη διαφορετικότητα, τη συμπερίληψη, τις μορφές της αγάπης, αλλά και για το θάρρος των επιλογών μας.

* Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός και κριτικός θεάτρου.