«Δον Κιχώτης» για παιδιά από τον Θίασο του Ηλία Καρελλά (κριτική): Από την παράσταση στα βιβλία

Η ιπποσύνη είναι αξίωμα ζηλευτό καθώς εγγυάται περιπέτεια, μάχες, πράξεις ηρωικές σε ένα απώτατο ένδοξο, κινδυνώδες και ρομαντικό παρελθόν. Οι ιππότες μάχονταν έφιπποι και με περισσή γενναιότητα στις μάχες της φεουδαρχικής Ευρώπης, βραβεύονταν για τα ανδραγαθήματά τους ή πέθαιναν στη μάχη υπηρετώντας κάποιον φεουδάρχη, πρίγκιπα, ανώτατο ευγενή. Τα μοναχικά ιπποτικά τάγματα του Μεσαίωνα, οι ιππότες στα αρθουριανά μυθιστορήματα, οι σαιξπηρικές αναφορές και γενικότερα η θεματολογία περί των περιπλανώμενων ιπποτών που μαζί με τους βοηθούς τους αναζητούσαν την περιπέτεια και την μοναδική τους αγάπη, να βοηθήσουν ανυπεράσπιστους ανθρώπους των κατώτερων τάξεων, βρίσκεται σε πολλά μυθιστορήματα εποχής, σε ποιήματα, θεατρικά έργα. Φυσικά η παρουσία των ιπποτών υπάρχει και στα έμμετρα ρομαντικά μυθιστορήματα που γράφονται από το 13ο μέχρι το 15ο αιώνα στο Βυζάντιο. Ο Εμμανουήλ Κριαράς ερεύνησε ενδελεχώς τον «κόσμο που διαμορφώνεται στην Ανατολή με την εγκατάσταση των Φράγκων στις ελληνικές χώρες, έναν κόσμο που χωρίς να έχει πάψει να έχει τα χαρακτηριστικά της παλιότερης βυζαντινής κοινωνίας μεταμορφώνεται ως ένα βαθμό με τη φραγκική κατάκτηση και τις φραγκικές επιδράσεις».1

(...) ο ήρωας του Μιγκέλ ντε Θερβάντες, ο Δον Κιχώτης είναι αυτός που αντιπροσωπεύει τον ιππότη που παλεύει σε ένα κόσμο ο οποίος δεν έχει πια ανάγκη από ήρωες «παλαιάς κοπής».

Στη βυζαντινή λογοτεχνία τα μεσαιωνικά μοτίβα της δυτικής Ευρώπης αναμίχθηκαν με το βυζαντινό ύφος και τις ανατολικές επιρροές, όπως είναι οι μάγισσες, τα δαχτυλίδια, οι δράκοι και οι λάμιες, αλλά και με τον τρόπο των δημοτικών τραγουδιών, με εμφανή τα διακείμενα από τα μοιρολόγια, τα καταλόγια,2 τα γλωσσικά μοτίβα κ.λπ. Οψίμως οι μύθοι και οι θρύλοι για τους ιππότες, έχουν επανακάμψει με αρκετά μεταμοντέρνο τρόπο στα σύγχρονα μυθιστορήματα για νεαρές ηλικίες, ενώ δεν λείπουν και αντίστοιχες κινηματογραφικές και τηλεοπτικές παραγωγές. Ωστόσο όταν σκεφτόμαστε για ιππότες και δεσποσύνες, για περιπέτειες στο μεταίχμιο της φαντασίας και της πραγματικότητας, για τη μοναξιά του πολεμιστή, του οποίου ο κώδικας τιμής φαίνεται ότι δεν συμβαδίζει πια με την πεζή καθημερινότητα που τον περιβάλλει, ο ήρωας του Μιγκέλ ντε Θερβάντες, ο Δον Κιχώτης είναι αυτός που αντιπροσωπεύει τον ιππότη που παλεύει σε ένα κόσμο ο οποίος δεν έχει πια ανάγκη από ήρωες «παλαιάς κοπής». Ο Θερβάντες στο μεγαλειώδες μυθιστόρημα με τον ομώνυμο τίτλο, που ανήκει στον Κανόνα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, γραμμένο με τη μορφή επεισοδίων κατά την ισπανική Χρυσή Εποχή των γραμμάτων και των τεχνών, έχει επηρεάσει καθοριστικά τόσο τη μετέπειτα λογοτεχνική παραγωγή, όσο επίσης το ίδιο το έργο αποτελεί ένα από τα πλέον αγαπημένα και στις θεατρικές του εκδοχές.

«Δον Κιχώτης» του Θερβάντες στη σκηνή του θεάτρου Κάππα από τον Ηλία Καρελλά

Τη φετινή θεατρική περίοδο ο Ηλίας Καρελλάς επέλεξε να ανεβάσει στη σκηνή του θεάτρου Κάππα τον Δον Κιχώτη του Θερβάντες σε διασκευή του Μάικ Κένι και μετάφραση της Χαράς Γιαννακοπούλου. Εκτός από τη σκηνοθεσία, ο Καρελλάς επιμελήθηκε τη σκηνογραφία και τους φωτισμούς της παράστασης, καθώς επίσης είναι πια σήμα κατατεθέν του θιάσου η σύμπλεξη του θεάτρου σκιών με τη δράση των ηθοποιών στη σκηνή.

Η Αντιγόνη Γύρα σχεδίασε και δίδαξε την κίνηση και τις χορογραφίες, ενώ η ταλαντούχα ομάδα των String Demons (οι Κωνσταντίνος και Λυδία Μπουντούνη) έγραψε την πρωτότυπη μουσική για την παράσταση, στην οποία συμμετείχε ζωντανά, όχι μόνο ως τελεστές των μουσικών συνθέσεων, αλλά ως οργανικό μέρος του παραστασιακού γεγονότος.

Ο Δον Κιχώτης από το Θίασο Καρελλά είναι μια παράσταση «ολικού θεάτρου», η οποία δεν αφορά μόνο το παιδικό και εφηβικό κοινό. Είναι μια παράσταση στην οποία ο θεατής, ανεξαρτήτου ηλικίας θα εντοπίσει του νοηματικούς και παραστασιακούς κόμβους με τους οποίους θα συντονιστεί και στους οποίους θα εισέλθει αβίαστα

Η δραματουργική και σκηνοθετική προσέγγιση είναι διττή: Ο Δον Κιχώτης είναι ένας ήρωας που ισορροπεί μεταξύ του ρομαντικού κόσμου του λογοτεχνικού προσώπου και της πραγματιστικής καθημερινότητας. Η χωροχρονική διάσταση της παράστασης είναι μεταιχμιακή και μετέωρη μεταξύ ενός «χθες» και ενός «σήμερα», όπου η σύγκρουση των θεωρήσεων είναι προφανής, παράγοντας τις αναγκαίες δραματικές εντάσεις. Η σκηνική συνεκφορά της ουτοπικής με την ρεαλιστική οπτική παράγει μια εύφορη ετεροτοπική κατάσταση όπου τα πρόσωπα παίζουν στο όριο μεταξύ του «εγώ -όχι εγώ», της πιραντελικής οπτικής μεταξύ των φαινόμενων και των νοούμενων.

Η ίδια η περσόνα του Δον Κιχώτη, που με ακρίβεια και υποκριτικό ιμπρεσιονισμό ενσαρκώνεται από τον Φάνη Παυλόπουλο, μετεωρίζεται μεταξύ του φαντασιακού προσώπου, του ιππότη της ελεεινής μορφής, και του συνταξιούχου θείου, ο οποίος ονειρεύεται να ζήσει τη μεγάλη περιπέτεια, αντάξια των ιπποτικών αναγνωσμάτων και των ηλεκτρονικών παιχνιδιών που παίζει απορροφημένος στις διαδικτυακές πλατφόρμες.

Σε εναλλασσόμενους ρόλους μεταξύ της «πραγματικότητας», στην οποία στήνεται η ιστορία και της «φαντασίας» του πρωταγωνιστή, που είναι το δεύτερο επίπεδο της παράστασης, οι Νικόλας Αλεξίου, Δήμητρα Σταύρου, Παύλος Παπαχρήστου, και Χρυσούλα Σταμπολάκη, πλαισιώνουν τον κεντρικό χαρακτήρα του Δον Κιχώτη, αλλά όμως διατηρούν την σκηνική του αυτονομία, αναδεικνύοντας ο καθένας και η καθεμιά τις πολλαπλές τους δυνατότητες.

Η παρουσία των String Demons αποτελεί τον έτερο βραχίονα της παράστασης, ο οποίος υπερθέτει ακόμα ένα επίπεδο σκηνικής επιτέλεσης. Δεν είναι μόνο η μουσική σύνθεση που κινείται είτε σε σχέση αρμονίας είτε σε σχέση αντίστιξης με τα παριστώμενα. Είναι και η ίδια η σκηνική παρουσία της δημιουργικής ομάδας, η οποία πέρα από τη συνθετική και μουσική δεξιοτεχνία, μετέχει ενεργά στην πλοκή, με υποκριτικές παρεμβολές, ενισχύοντας έτσι το παιχνίδι των επιπέδων νοήματος, εικόνων, πραγματικότητας, το οποίο προκρίνει η σκηνοθετική ματιά.  

Η μουσική όπως και η υποκριτική έχουν διακειμενικά ερείσματα. Ο βυζαντινός τρόπος συνυπάρχει με την ισπανική ένταση, ενώ σύγχρονα μουσικά ιδιώματα συνεκφέρονται με κλασικότερες εκδοχές, σχολιάζοντας εντέλει την επιτελεστική σύνθεση μιας διαρκούς, γοητευτικής εκκρεμότητας. Όπως ακριβώς είναι και η προσωπικότητα του Δον Κιχώτη: εύθραυστη και αποφασισμένη, εμμονική και ονειροπόλα, έντιμη αλλά παθιασμένη, αισιόδοξη και συγχρόνως με βαθιά αίσθηση της ματαιότητας.

Το σκηνικό έχει αυστηρή γεωμετρία. Ανισόπεδες επιφάνειες, ταπεινά αντικείμενα από την καθημερινότητα (όπως μπιτόνια, κουβάδες, μπουκάλια κ.λπ.) που μεταμορφώνονται σε κομμάτια του μύθου ενισχύουν το παιχνίδι της μετωνυμίας και της μεταφοράς, αλλάζοντας τη σχέση σημείου-σημαινόμενου, φωτός και σκιών, σε συνδυασμό με την χρωματική γκάμα τριχρωμίας και αντίστοιχων τόνων, που ενισχύουν το μετεωρισμό μεταξύ των «κόσμων». Η οπτική του Καρελλά δικαιώνεται καθώς το αποτέλεσμα είναι ολοκληρωμένο, πολυεπίπεδο, βαθιά στοχαστικό και οπωσδήποτε θεαματικό.

Είναι ευτύχημα που ο Δον Κιχώτης θα συνεχίσει τη θεατρική του παρουσία και την επόμενη θεατρική περίοδο, καθώς πρόκειται για μια παράσταση με περιεχόμενο, ποιότητα, ευρηματικότητα.

Η ομάδα εστιάζει στην ιδέα και την ύπαρξη του Δον Κιχώτη στο σύγχρονο κόσμο, χωρίς να θυσιάζει απολύτως τίποτα από τα φιλοσοφικά ζητούμενα που έθεσε ο Θερβάντες, προσθέτοντας μάλιστα μελετημένες δόσεις λεπτεπίλεπτου σαρκασμού και χιούμορ. Ζητήματα που αφορούν τη μνήμη, τη μνημονική λειτουργία και την σκηνοθεσία του παρελθόντος, θέματα που έχουν να κάνουν με τις σύγχρονες, δύσκολες εργασιακές σχέσεις, τη ρουτίνα που απομυζά τη νιότη και το όνειρο, αλλά και θέματα που αφορούν τη φροντίδα των γηραιότερων, την αλληλεγγύη, τη φιλία, τον εθισμό στα κοινωνικά δίκτυα και τον ψηφιακό κόσμο, επενδύουν ή καλύτερα αναδεικνύουν στο «τώρα» τους νοηματικούς πυρήνες του μυθιστορήματος του Θερβάντες.

Ο Δον Κιχώτης από το Θίασο Καρελλά είναι μια παράσταση «ολικού θεάτρου», η οποία δεν αφορά μόνο το παιδικό και εφηβικό κοινό. Είναι μια παράσταση στην οποία ο θεατής, ανεξαρτήτου ηλικίας θα εντοπίσει του νοηματικούς και παραστασιακούς κόμβους με τους οποίους θα συντονιστεί και στους οποίους θα εισέλθει αβίαστα. Ο Δον Κιχώτης στην παράσταση δεν είναι μια μυθική, παραμυθιακή φιγούρα, ένας ιππότης από τα παλιά. Αντιθέτως, ο σκηνικός ήρωας αλλά και οι υπόλοιποι χαρακτήρες που τον περιβάλλουν και τον «επανασχεδιάζουν», εκκινούν από το σταθερό πλαίσιο που θέτει ο Θερβάντες για να συνεχίσουν αποφασιστικά προς μια παραστασιακή εκφορά η οποία διαθέτει «λογισμό και όνειρο».

Είναι ευτύχημα που ο Δον Κιχώτης θα συνεχίσει τη θεατρική του παρουσία και την επόμενη θεατρική περίοδο, καθώς πρόκειται για μια παράσταση με περιεχόμενο, ποιότητα, ευρηματικότητα. Είναι ευτύχημα επίσης να συνεχίσει την πορεία της και σε θεατρικά fora του εξωτερικού, μια που η διεθνής σκηνή του θεάτρου για παιδιά και εφήβους είναι ιδιαιτέρως δυναμική και επιδραστική και ενισχύει την ουσιαστική πρωτοπορία.

Και 4 + 1 βιβλία: Δημιουργική ανάγνωση για τα παιδιά και το πρωτότυπο κείμενο για να γνωρίσουν οι έφηβοι και οι ενήλικες τον Θερβάντες

Μέχρι τη νέα θεατρική περίοδο προτείνουμε, τρία βιβλία για παιδιά με άποψη πάνω στον Δον Κιχώτη και τις περιπέτειές του για δημιουργική ανάγνωση, εικαστική απασχόληση και θεατρικό παιχνίδι. Επίσης προτείνουμε μια δίτομη έκδοση του κλασικού μυθιστορήματος, ώστε και οι μεγαλύτεροι αναγνώστες, έφηβοι και ενήλικες να συναντηθούν με τη διαχρονική, «αιχμαλωτιστική» γραφή του Θερβάντες:

« Δον Κιχώτης. Ο πρώτος μου Θερβάντες» του Κώστα Πούλου

Ο Κώστας Πούλος διασκεύασε και ο Βασίλης Γρίβας εικονογράφησε την εκδοχή της ιστορίας του Δον Κιχώτη, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, και είναι προσαρμοσμένη για παιδιά από τριών έως έξι ετών.

Πρόκειται για ένα βιβλίο που διηγείται την ιστορία του ονειροπόλου αγρότη Αλόνσο Κιχάνο, ο οποίος παρασυρμένος από τα ιπποτικά μυθιστορήματα που διάβαζε, αποφασίζει να αλλάξει το όνομά του σε Δον Κιχώτη. Μαζί με τον βοηθό και ιπποκόμο του Σάντσο ξεκινούν ένα περιπετειώδες ταξίδι στην Ισπανία του 16ου αιώνα, όπου η πραγματικότητα μπλέκεται με τη φαντασία. Πλούσια εικονογράφηση που δίνει έναυσμα στα μικρά παιδιά να πλάσουν με τη φαντασία τους την ιστορία του Δον Κιχώτη, και ένα κείμενο που σέβεται τους μικρούς περιπλανητές στον κόσμο του Θερβάντες, τους βοηθά να κατανοήσουν πτυχές της ιστορίας και να απολαύσουν την αφήγηση.

«Δον Κιχώτης ή ο ιππότης που βγήκε από τα βιβλία για να αλλάξει τον κόσμο» του Αντώνη Παπαθεοδούλου

Σε αυτή την απόδοση της ιστορίας του Δον Κιχώτη σε κείμενο Αντώνη Παπαθεοδούλου και εικονογράφης Ίριδας Σαμαρτζή που κυκλοφορεί στη σειρά «Μικρά μεγάλα κλασικά», ο Ισπανός ιδαλγός βγαίνει από τις σελίδες του βιβλίου του δημιουργού του και ζει ανάμεσα στους ανθρώπους. 

Ο Αντώνης Παπαθεοδούλου διασκευάζει την ιστορία του Θερβάντες συστήνοντας στα μικρά παιδιά τον ονειροπόλο ιππότη που έχει τη δύναμη να αλλάξει τον κόσμο. 

«Ζήσε όπως ο Δον Κιχώτης» του Μάνου Κοντολέων

Ο Μάνος Κοντολέων διασκευάζει το μακροσκελές μυθιστόρημα του Θερβάντες έτσι ώστε να είναι γοητευτικό για τα παιδιά με κατακτημένες τις αναγνωστικές δεξιότητες και τους εφήβους. Το βιβλίο με τον ελκυστικό τίτλο κυκλοφορεί σε εικονογράφηση Βαγγέλη Παυλίδη από τις εκδόσεις Πατάκης.

Ο Κοντολέων φτάνει στον πυρήνα του λόγου του Θερβάντες, διυλίζει τα νοήματα και συμπυκνώνει την ιστορία του Δον Κιχώτη, προσφέροντας ένα αφήγημα στην ελληνική γλώσσα, μεστό, με ρυθμό και αίσθημα. Η εικονογράφηση του Βαγγέλη Παυλίδη, με την ασπρόμαυρη αισθητική που θυμίζει γκραβούρες, θέτει ακόμα ένα επίπεδο ανάλυσης της ιστορίας, με τις εικόνες να λειτουργούν ως χρήσιμες και κρίσιμες σημειώσεις.

«Ο Δον Κιχώτης και ο δράκος» του Έντουαρντ Μπέρι

Οι συγγραφείς του βιβλίου Ο Δον Κιχώτης και ο Δράκος είναι ο Ιταλός Πιερντομένικο Μπακαλάριο, ένας από τους σημαντικότερους συγγραφείς της παγκόσμιας παιδικής λογοτεχνίας (δημιουργός μεταξύ άλλων του Οδυσσέα Μουρ) και ο Ισπανός Εντουάρντο Χάουρεγκι, αναγνωρισμένος συγγραφέας και ψυχολόγος. Ο Μπακαλάριο με τον Εντουάρντο συμμετέχουν στο «Book on a tree», ένα είδος κολεκτίβας για συγγραφείς και δημιουργούς. Μαζί δημιούργησαν την τη σειρά βιβλίων «Η ωραιότερη ιστορία που γράφτηκε ποτέ» με το λογοτεχνικό ψευδώνυμο «Έντουαρντ Μπέρ»ι.

Η ελκυστική εικονογράφηση, με την αισθητική των κόμιξ είναι του Στέφανο Τουρκόνι. Η μετάφραση στα ελληνικά είναι της Κλεοπάτρας Ελαιοτριβιάρη. Στη δημιουργική διασκευή της πρωτότυπης ιστορίας, ο Δον Κιχώτης δεν έρχεται αντιμέτωπος με ανεμόμυλους, αλλά με έναν δράκο και η περιπέτεια είναι καταιγιστική.

Ο Δον Κιχώτης (Πρώτος και Δεύτερος τόμος) του Μιγκέλ ντε Θερβάντες

Χωρισμένο σε βιβλία-επεισόδια και μοιρασμένο σε δύο τόμους, σε πρόλογο του K. Καρθαίου και μετάφραση των K.Καρθαίου και Αγαθής Δημητρούκα, το μυθιστόρημα του Θερβάντες προσφέρει συγκίνηση, ένταση, πάθος, περιπέτεια, θεατρικότητα, φιλοσοφικές ανησυχίες, αποδεικνύοντας ακόμα και στον πιο δύσκολο αναγνώστη για ποιο λόγο αξίζει να διαβάζει κλασική λογοτεχνία και μάλιστα γιατί το συγκεκριμένο έργο που αν και γράφτηκε αιώνες πριν, δεν έχει χάσει ούτε στο ελάχιστο την αξία και τη γοητεία του.

* Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός, κριτικός θεάτρου και βιβλίου.

1. Βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα.Ανθολογία, επιμέλεια Εμμ. Κριαρά, εκδ. Δαίδαλος (Ζαχαρόπουλος Ι.)

2. Γλωσσικά παίγνια με αγαπητικό, καλολογικό περιεχόμενο που ανευρίσκονται σε ερωτικά ποιήματα του 15ου-16ου αιώνα, τα οποία δεν είναι δημοτικά αλλά συμπορεύονται με το ύφος της δημοτικής ποίησης. Οι εικόνες που συνθέτουν τα επίθετα, η γλωσσική εκφορά εν γένει, είναι γλαφυρές και οπωσδήποτε με θεατρικότητα.