Η ανακοίνωση από τον εκδοτικό οίκο Puffin ότι τα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ [Roald Dahl] επανακυκλοφορούν στα αγγλικά σε αναθεωρημένες εκδόσεις, που δεν περιλαμβάνουν κάποιες λέξεις που θα μπορούσαν να θεωρηθούν προσβλητικές, έχει προκαλέσει αντιδράσεις. Λογοκρισία στο όνομα της πολιτικής ορθότητας; Τα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Κεντρική εικόνα: Ο Νταλ, το 1988, υπογράφει βιβλία του σε παιδιά σε βιβλιοπωλείο στο Άμστερνταμ.
Γράφει η Ελένη Κορόβηλα
Ο εκδοτικός οίκος Puffin προσέλαβε «αναγνώστες ευαισθησίας» (sensibility readers) προκειμένου να εντοπίσουν δυνητικά προσβλητικό περιεχόμενο στα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ (1916-1990). Ο εκδότης αποφάσισε να αντικαταστήσει ή να απαλείψει εκατοντάδες λέξεις στα βιβλία του Νταλ, ώστε «να μπορούν όλοι οι αναγνώστες να τα απολαύσουν σήμερα». Το αποτέλεσμα είναι ένας κόσμος που δεν υπάρχουν «χοντροί» και «άσχημοι», «λευκοί» και «μαύροι», οι γυναίκες είναι μόνο επιτυχημένες, οι «άνδρες» γίνονται «άνθρωποι» ενώ σημεία που θεωρούνται ότι προσβάλλουν, σχολιάζονται και εξηγούνται.
Για παράδειγμα, τα επίθετα «χοντρός» και «άσχημος» αφαιρέθηκαν από το Ο Τσάρλι και το εργοστάσιο σοκολάτας, όπως άλλωστε αφαιρέθηκαν και οι λέξεις «λευκός» και «μαύρος» από τον Μεγάλο φιλικό γίγαντα. Στην ιστορία Οι μάγισσες, μια μάγισσα που στο αρχικό κείμενο παρίστανε την ταμία, πλέον παριστάνει μια κορυφαία επιστήμονα. Στο ίδιο βιβλίο, μετά από μια φράση που περιγράφει τις μάγισσες ως «φαλακρές γυναίκες που φορούν περούκες», προστέθηκε μια ακόμα πρόταση που διευκρινίζει πως οι γυναίκες μπορεί να φορούν περούκες για πολλούς ακόμα λόγους και πως δεν πρέπει να τις σχολιάζουμε.
Αρκετές από τις λέξεις που αφαιρέθηκαν έχουν να κάνουν με την έμφυλη ταυτότητα. Οι Ούμπα-Λούμπα, τα πλάσματα που εμφανίζονται στο Τσάρλι και το εργοστάσιο σοκολάτας, χαρακτηρίζονται ως «μικροσκοπικοί άνδρες» στο αρχικό κείμενο, και ως «μικροσκοπικοί άνθρωποι» στην αναθεωρημένη έκδοση.
Βασική προτεραιότητά μας ήταν να διατηρήσουμε τις ιστορίες, τους χαρακτήρες και την ανυπακοή και τον αιχμηρό τόνο του αρχικού κειμένου.
Η απόφαση ελήφθη και υλοποιήθηκε σε συμφωνία με τους συνεχιστές της πνευματικής κληρονομιάς του Ρόαλντ Νταλ. Το ίδρυμα Roald Dahl Story Company, που διαχειρίζεται τα συγγραφικά δικαιώματα του Νταλ, υπερασπίστηκε την κίνηση του εκδοτικού οίκου Puffin:
«Όταν κυκλοφορούν νέες εκδόσεις βιβλίων που γράφτηκαν πριν από χρόνια, δεν είναι ασυνήθιστο να εξετάζουμε τη γλώσσα που χρησιμοποιείται, καθώς και άλλες λεπτομέρειες που έχουν να κάνουν με το εξώφυλλο και με τη διάταξη των σελίδων. Βασική προτεραιότητά μας ήταν να διατηρήσουμε τις ιστορίες, τους χαρακτήρες και την ανυπακοή και τον αιχμηρό τόνο του αρχικού κειμένου. Οι αλλαγές που έγιναν είναι μικρές και έχουν μελετηθεί προσεκτικά».
«Είναι λογοκρισία»
Το κύμα πολιτιστικής ευαισθησίας που μεταφράζεται στην έγνοια να προστατευθούν οι μικροί αναγνώστες από διάφορα στερεότυπα στη λογοτεχνία ή ακόμα και τα ΜΜΕ αγγίζει τα όρια της λογοκρισίας και όπως πολλοί λένε υπάρχει ο κίνδυνος σημαντικά έργα να αλλοιωθούν ενώ, το σημαντικότερο ίσως, οι αναγνώστες στερούνται τη δυνατότητα να δουν τον κόσμο όπως είναι και όχι όπως θα θέλαμε να είναι.
«Ο Ρόαλντ Νταλ δεν ήταν αγγελούδι αλλά αυτό είναι μια παράλογη λογοκρισία. Ο εκδοτικός οίκος Puffin και το Dahl estate θα έπρεπε να ντρέπονται!»
Η αντίδραση του Σάλμαν Ρούσντι ήταν αιχμηρή: «Ο Ρόαλντ Νταλ δεν ήταν αγγελούδι αλλά αυτό είναι μια παράλογη λογοκρισία. Ο εκδοτικός οίκος Puffin και το Dahl estate θα έπρεπε να ντρέπονται!» Το ίδιο υποστηρίζει και το PEN America, το σωματείο των Αμερικανών συγγραφέων, όπως δήλωσε η πρόεδρος του, Σουζάν Νόσελ.
Όλα αυτά δεν γίνονται σε μια τυχαία στιγμή, όπως γράφει η εφημερίδα Telegraph. Συμπίπτει με το ότι το Netflix ανακοίνωσε ότι σχεδιάζει να συνδυάσει τους αγαπημένους χαρακτήρες του συγγραφέα για την παραγωγή ιστοριών στο στυλ της Marvel: «ένα μοναδικό σύμπαν με ταινίες κινουμένων σχεδίων και ζωντανής δράσης για την τηλεόραση, καθώς και εκδόσεις, παιχνίδια, θεατρικά έργα και άλλα προϊόντα». Η βρετανική Telegraph σημειώνει ότι είναι μια στενάχωρη μέρα για τους λάτρεις του πνεύματος του Ρόαλντ Νταλ και πως αν εκεί όπου βρίσκεται ο «γίγαντας» της λογοτεχνίας για παιδιά υπάρχουν μαντήλια, σίγουρα πνίγει τα δάκρυά του σε ένα από αυτά.
«Αν κάνεις καλές σκέψεις, θα δείχνεις πάντα υπέροχος»
Δεν είναι η πρώτη φορά που τα βιβλία που απευθύνονται στο παιδικό κοινό λογοκρίνονται. Τα έργα του δημοφιλούς συγγραφέα Ντέιβιντ Ουάλιαμς, τα οποία θυμίζουν τα έργα του Ρόαλντ Νταλ, με το ιδιαίτερο ύφος και το γκροτέσκο χιούμορ τους, έχουν λογοκριθεί αρκετές φορές στο παρελθόν.
Το 2020, η ακτιβίστρια και συγγραφέας βιβλίων μαγειρικής Jack Monroe κατηγόρησε τον Ουάλιαμς πως «γράφει ανόητες ιστορίες που προάγουν τη χοντροφοβία». Μερικούς μήνες αργότερα, μια ιστορία του με πρωταγωνιστή έναν Κινέζο μαθητή που, σύμφωνα με το κείμενο, «είναι εντελώς σπασίκλας», θεωρήθηκε ρατσιστική και αφαιρέθηκε από τη συλλογή Τα χειρότερα παιδιά του κόσμου. Τα βιβλία του Ντέιβιντ Ουάλιαμς, όπως και του Ρόαλντ Νταλ, κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
Τι θα έλεγε ο ίδιος ο Ρόαλντ Νταλ; Ας κρατήσουμε τη σκέψη του όπως αποτυπώθηκε στο βιβλίο του «The Twits» (που έχει κυκλοφορήσει στα ελληνικά με τον υπέροχο τίτλο Οι Βλακέντιοι, σε μετάφραση Τόνιας Καφετζάκη, Ψυχογιός, 2015): «Αν κάνεις καλές σκέψεις, θα δείχνεις πάντα υπέροχος».
