Τι ρόλο παίζει η οικογένεια και το μορφωτικό επίπδο των γονιών για να αγαπήσει το παιδί το βιβλίο; Πόσο καθοριστικό είναι το σχολείο και γιατί χρειάζεται να αλλάξει σε βάθος το εκπαιδευτικό μοντέλο από το Δημοτικό; Η έρευνα του Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Έργων του Λόγου (ΟΣΔΕΛ) είναι αποκαλυπτική.
Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος
Είχε προηγηθεί η επίσης άκρως αποκαλυπτική έρευνα του ΟΣΔΕΛ για τις αναγνωστικές συνήθειες των Ελλήνων, η οποία χαρτογραφούσε ουσιαστικά το χώρο του βιβλίου.
Τώρα, με ακόμη πιο εμφατικό τρόπο, το δεύτερο μέρος της με τίτλο «Παιδί και ανάγνωση» στρέφει το βλέμμα της στο μέλλον: στα παιδιά, τα οποία, δυνητικά, είναι οι μελλοντικοί αναγνώστες. Πώς προσεγγίζουν το βιβλίο; Είναι το οικογενειακό περιβάλλον καθοριστικό για το αναγνωστικό προφίλ που θα διαμορφώσουν;
Τι ρόλο παίζει η εκπαίδευση και κατά πόσο το υπάρχον εκπαιδευτικό σύστημα μπορεί να μας κάνει αισιόδοξους; Αυτά είναι μερικά από τα πολλά ερωτήματα που η συγκεκριμένη έρευνα του ΟΣΔΕΛ απαντάει με απτό τρόπο.
Όπως σημείωσε ο Κώστας Δαρδανός (εκδ. Gutenberg, μέλος του Δ.Σ. του ΟΣΔΕΛ και Πρόεδρος της ΕΝΕΛΒΙ) κατά τη σημερινή (18/4) πρώτη παρουσίαση των συμπερασμάτων της έρευνας: «Αυτό το δεύτερο μέρος της έρευνας μάς εξηγεί πώς γεννιέται η αγάπη για το βιβλίο σε ένα παιδί. Το συμπέρασμα είναι ότι καθοριστικός παράγοντας για τη φιλαναγνωσία είναι αν τα παιδιά μεγαλώνουν σε ένα περιβάλλον όπου οι γονείς του διαβάζουν, αλλά και ασχολούνται και ποιοτικά μαζί του. Θα πρέπει να γίνει σαφές πως η φιλαναγνωσία είναι πυλώνας πολιτισμού και ανάπτυξης των νέων παιδιών, καθώς τα κάνει πιο εφευρετικά, πιο ευφάνταστα και πιο πλούσια».
Επίσης, σημείωσε πως: «Η έρευνα χρημοτοδοτείται από τον ΟΣΔΕΛ και ουσιαστικά είναι σαν να επιστρέφουμε ένα μέρος των εσόδων που λαμβάνουμε από τους συμβασιούχους. Είναι το κοινωνικό πρόσωπο του ΟΣΔΕΛ αυτή η έρευνα».
Όσο για το δια ταύτα αυτής της έρευνας, ο κ. Δαρδανός δεν δίστασε να τονίσει:
«Τα συμπέρασματα της έρευνας μπορούν να μας βοηθήσουν να χαράξουμε μια νέα πολιτική για το βιβλίο. Αυτή τη στιγμή ο ΟΣΔΕΛ καλύπτει το κενό της πολιτείας, καθώς, μετά το κλείσιμο του ΕΚΕΒΙ, δεν υπάρχει άλλος φορέας για το βιβλίο. Θα έλεγα, δε, πως δεν είμαι και πολύ αισιόδοξος για τον νέο φορέα που έχει εξαγγείλλει το υπουργείο Πολιτισμού, καθώς αρκετοί παράγοντες του βιβλίου διαφωνούν με το υπό ψήφιση νέο νομοσχέδιο».
Στοιχεία της έρευνας
Η έρευνα «Παιδί και ανάγνωση» πραγματοποιήθηκε από το φθινόπωρο του 2023 έως την άνοιξη του 2024. Η ποσοτική έρευνα βασίστησε σε 500 ερωτηματολόγια που συμπληρώθηκαν από γονείς που προέρχονταν από διαφορετικές κοινωνικές κατηγορίες.
Το ερωτηματολόγιο πεεριείχε 65 ερωτήσεις, το οποίο στάλθηκε σε γονείς μαθητών που φοιτούν στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση στο νομό Αττικής.
Επιπλέον, υπήρξε και μια ποιοτική διάσταση της έρευνας, καθώς από τις 500 οικογένειες επιλέχθηκαν 100, στις οποίες έγινε μια εις βάθος συνέντευξη για τη σχέση που είχαν οι γονείς με το διάβασμα όταν ήταν μικροί.
Παράλληλα, πραγματοποιήθηκαν 16 εθνογραφικές παρατηρήσεις σε οικογένειες που έχουν παιδιά ηλικίας έως 12 ετών και οι οποίες εκπροσωπούσαν δομικά, με έναν τρόπο, την ταξική σύνθεση του ελληνικού πληθυσμού.
Τα αποτελέσματα της έρευνας
Την επιστημονική διεύθευνση της έρευνας είχε ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστήμιου Αθηνών, συνεπικουρούμενος από την ερευνητική του ομάδα.
Ο κ. Παναγιωτόπουλος ανέλαβε και το έργο να δώσει σήμερα κάποιες βασικές πτυχές-συμπεράσματα της έρευνας, έτσι ώστε να φανεί η σημαντικότητά της.
Ένα από τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας είναι ότι το οικογενειακό περιβάλλον παίζει καθοριστικό παράγοντα για το αν ένα παιδί θα μπει στον κόσμο του βιβλίου ή όχι.
Ένα από τα βασικά συμπεράσματα της έρευνας είναι ότι το οικογενειακό περιβάλλον παίζει καθοριστικό παράγοντα για το αν ένα παιδί θα μπει στον κόσμο του βιβλίου ή όχι. Όπως τόνισε χαρακτηριστικά ο κ. Παναγιωτόπουλος:
«Τα πάντα καθορίζονται έως την ηλικία των οκτώ ετών. Εκεί βρίσκεται το ρεζερβουάρ των εντολών. Ένα από τα κυρίαρχα ερωτήματα που θέσαμε είναι πώς μπορούμε να φέρουμε περισσότερα παιδιά στην ανάγνωση και φαίνεται πως ο τύπος των Λεσχών ανάγνωσης που κυριαρχεί αυτή τη στιγμή δεν φτάνει».
Η μόρφωση των γονιών
Μέσω της έρευνας διαφαίνεται καθαρά πως τα παιδιά γονέων με ανώτερη μόρφωση έχουν πιο στενή σχέση με την ανάγνωση. Ως εκ τούτου, το μορφωτικό επίπεδο του γονέα, αλλά και η σχέση του με το βιβλίο είναι κομβικής σημασίας για το πώς μαθαίνει το παιδί να προσεγγίζει το βιβλίο.
Εύλογα θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως το ίδιο σημαντικός παράγοντας είναι και το επάγγελμα του γονέα, ωστόσο η έρευνα κατέδειξε πως παίζει ρόλο, αλλά όχι κυρίαρχο και τόσο διαμορφωτικό.
Φυσικά, οι γονείς που κάνουν ένα υψηλότερο ταξικά επάγγελμα παρέχουν περισσότερες δυνατότητες στα παιδιά τους να εξοικειωθούν με διάφορους τρόπους με το χώρο του βιβλίου.
Ωστόσο, το υψηλότερο μορφωτικό επίπεδο των γονέων, παππούδων ή γιαγιάδων αντισταθμίζει τον αρνητικό συσχετισμό μεταξύ επαγγέλματος και αναγνωστικών συνηθειών του παιδιού.
«Κάθε οικογένεια έχει ένα οικονομικό και ένα πολιτισμικό κεφάλαιο. Εχει σημασία, λοιπόν, ο τρόπος που θα μάθει στα παιδιά να διαβάζει. Είναι ένας τρόπος που οδηγεί στην ευχαρίστηση και τη φόρμα του βιβλίου ή στην ανάγκη;»
Ο κ. Παναγιωτόπουλος επισήμανε πως: «Κάθε οικογένεια έχει ένα οικονομικό και ένα πολιτισμικό κεφάλαιο. Εχει σημασία, λοιπόν, ο τρόπος που θα μάθει στα παιδιά να διαβάζει. Είναι ένας τρόπος που οδηγεί στην ευχαρίστηση και τη φόρμα του βιβλίου ή στην ανάγκη;»
Η ανάγκη και η ευχαρίστηση
Εδώ φαίνεται πως οι γονείς που προέρχονται από λαϊκά στρώματα τείνουν να κατευθύνουν τα παιδιά τους στην ανάγνωση που θα έχει και κάποιο πρακτικό αντίκρυσμα στη ζωή τους και λιγότερο στη χαρά της ανάγνωσης.
Αυτό φαίνεται και στη σύγκριση της Αττικής με την Περιφέρεια όπου ναι μεν τα παιδιά δείχνουν να διαβάζουν περισσότερο (ελλείψει πολλών άλλων επιλογών που έχουν τα παιδιά της πρωτεύουσας), εντούτοις έχει σημασία τι διαβάζουν. Εκεί θα διαπιστώσουμε πως διαβάζουν βιβλία που έχουν να κάνουν με το αυριανό του επάγγελμα, που, για κάποια, ενδέχεται να είναι στο χώρο της γεωργίας. Άρα, έχουν ταυτίσει τη γνώση με έναν συγκεκριμένο σκοπό.
Στην ουσία, τα βασικά κριτήρια επιλογής βιβλίων από τους γονείς για τα παιδιά τους είναι η εκμάθηση, η αισθητική και η ευχαρίστηση. Η διαφορά στα κριτήρια ποικίλει μεταξύ των ταξικών στρωμάτων.
Τουτέστιν, τα λαϊκά στρώματα οδηγούνται προς τα «ωφέλιμα» βιβλία, κάτι που στα μεσαία και ανώτερα στρώματα δεν ισχύει.
Αγόρια και κορίτσια
Η έρευνα έδειξε ακόμη πως τα αγόρια προσεγγίζουν το βιβλίο και την ανάγνωση με έναν πιο τεχνικό τρόπο, σε αντιθεση με τα κορίτσια που ακολουθούν μια πολιτισμική πρακτική. Επιπλέον, τα παιδιά που προέρχονται από λαϊκά στρώματα οδηγούνται προς το βιβλίο μέσω τυχαίων δρόμων, με αποτέλεσμα τα κριτήριά τους για το αν ένα βιβλίο είναι καλό ή όχι να είναι επισφαλή.
Νέα θεωρία μάθησης
Ολα τα συμπεράσματα της έρευνας κατατείνουν σε ένα κυρίαρχο συμπέρασμα: το μοντέλο που ακολουθούμε ως τώρα είναι εντελώς λάθος και αν το συνεχίσουμε θα μας οδηγήσει μαθηματικά σε αναπαραγωγή του ίδιου λάθους.
Όπως επισήμανε ο κ. Παναγιωτόπουλος τίποτα δεν μπορεί να μαθευτεί από ένα παιδί, αν δεν μπει σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο και σε μια συγγενή πρακτική που θα κατακτήσει την έννοια της μάθησης ως βασική ανάγκη του παιδιού.
Ουσιαστικά, αυτό που χρειάζεται να γίνει είναι το παιδί να κατοικήσει, αλλά και να κατοικηθεί από το βιβλίο. Να μεγαλώσει, δηλαδή, σε ένα περιβάλλον όπου το βιβλίο λετουργεί ωσμωτικά. Σαν να είναι η προέκταση ενός φυσικού περιβάλλοντος.
Το λάθος του εκπαιδευτικού συστήματος
Το βασικό λάθος που κάνει εδώ και χρόνια το εκπαιδευτικό σύστημα είναι ότι αναπαράγει το ίδιο μοντέλο σκέψης, όπως σημείωσε εμφατικά ο κ. Παναγιωτόπουλος.
Η λογική του σχολείου συνίσταται στο «δόγμα»: όλα τα παιδιά είναι ίσα. Κάτι που εκ των πραγμάτων δεν ισχύει, καθώς προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα.
Ακροθιγώς, η λογική του σχολείου συνίσταται στο «δόγμα»: όλα τα παιδιά είναι ίσα. Κάτι που εκ των πραγμάτων δεν ισχύει, καθώς προέρχονται από διαφορετικά περιβάλλοντα. Αρκεί να σκεφτούμε ότι για κάποια παιδιά η γλώσσα των βιβλίων τους είναι εντελώς ξένη και ανοίκεια. Άρα, εκεί θα χρειαστεί μια ομάδα ειδικών εκπαιδευτών ώσε να βάλουν το παιδί με ήρεμο και οργανωμένο τρόπο στη γλώσσα ενός βιβλίου που θα είναι εντελώς διαφορετική από αυτή που ακούει καθημερινά στο σπίτι του.
Κατά τον κ. Παναγιωτόπουλο: «Το Δημοτικό μένει πάντα στο απυρόβλητο, παρά το γεγονός ότι γίνονται συχνά αλλαγές σε άλλες εκπαιδευτικές βαθμίδες».
Η πιο άμεση εξήγηση είναι ότι αν αλλάξει η δομή του Δημοτικού, τότε θα αλλάξει η δομή όλου του συστήματος. Τελικά, η πολιτεία ακολουθεί την τακτική της σιωπηρής συννενοχής,
Τα μοντέλα μάθησης
Αυτή τη στιγμή, διευκρίνισε ο κ. Παναγιωτόπουλος, υπάρχουν εν ισχύ δύο μοντέλα μάθησης. Το πρώτο εστιάζει στην επανάληψη, θεωρώντας πως έτσι το παιδί τελικά θα μάθει αυτά που πρέπει να μάθει.
Υπάρχει, όμως, και το ελληλοεπιδραστικό μοντέλο που είναι σαφώς πιο μοντέρνο και επιτρέπει στο παιδί να προσεγγίσει ελεύθερα το χώρο του βιβλίου (πχ να ψάξει μόνο του το βιβλίο της αρεσκείας του σε ένα βιβλιοπωλείο ή να πάρει μέρος σε μια συζήτηση γύρω από ένα βιβλίο).
Το βέβαιο είναι ότι η σχέση του παιδιού με την ανάγνωση είναι καθοριστική για το μέλλον των κοινωνιών που θέλουμε να οικοδομήσουμε, αλλά όπως επανέλαβε ο κ. Παναγιωτόπουλος: «Αυτό δεν μπορεί να γίνει με εξισωτικές πολιτικές «ότι όλα τα παιδιά είναι ίδια». Οι γενικές πολιτικές «όλα για όλους», ενώ αρχικά δείχνουν δημοκρατικές, στην ουσία τους είναι αντιδημοκρατικές. Προφανώς ο στόχος μας πρέπει να είναι μεσομακροπρόθεσμος και όχι οι επόμενες εκλογές. Αν το σκεφτούμε έτσι, τότε θα έχουμε κάνει λάθος».
INFO
Οι δράσεις θα κορυφωθούν με τη διοργάνωση εκδήλωσης, ανοιχτής για το κοινό, τη Δευτέρα 22 Απριλίου (μία ημέρα πριν από την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου και Πνευματικών Δικαιωμάτων), στις 19:00, στο Ολύμπια Δημοτικό Μουσικό Θέατρο «Μαρία Κάλλας» (Ακαδημίας 59).
Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης, θα παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της έρευνας στο κοινό και θα ακολουθήσει συζήτηση, στην οποία θα συμμετάσχουν η Βασιλική Νίκα, πρόεδρος του Ελληνικού Τμήματος IBBY-Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, Ε.ΔΙ.Π. στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του ΕΚΠΑ, η Μαρίζα Ντεκάστρο, παιδαγωγός, συγγραφέας, κριτικός παιδικής λογοτεχνίας, ο Νίκος Παναγιωτόπουλος, καθηγητής κοινωνιολογίας στο Τμήμα Επικοινωνίας και Μ.Μ.Ε. του ΕΚΠΑ, η Άβα Χαλκιαδάκη, πρόεδρος του «Διαβάζοντας μεγαλώνω» και ο Πάνος Χριστοδούλου, γενικός διευθυντής του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού, συγγραφέας. Τη συζήτηση θα συντονίσει ο αρχισυντάκτης της Lifo Γιάννης Πανταζόπουλος. Η εκδήλωση πραγματοποιείται με την υποστήριξη του Οργανισμού Πολιτισμού Αθλητισμού και Νεολαίας του Δήμου Αθηναίων (ΟΠΑΝΔΑ).
