Για το εικογραφημένο παραμύθι «Το νησί της ελευθερίας» (μτφρ. Μάρω Ταυρή, εκδ. Μεταίχμιο) του Ερίκ Εμανουέλ Σμιτ σε εικονογράφηση Μπαρμπαρά Μπρεν. Το βιβλίο συνοδεύεται από επίμετρο του συγγραφέα με θέμα «Τι είναι ελευθερία».
Γράφει η Ελευθερία Ράπτου
Τι είναι άραγε η ελευθερία; Πώς το αντιλαμβάνονται τα παιδιά και αλήθεια πώς μπορεί να διδαχθεί; Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ μιλάει για την ελευθερία ως τη δυνατότητα να επιλέγουμε τις αλυσίδες μας. Για τη Χάνα Άρεντ η ελευθερία είναι αποκλειστικά πολιτική. Για να μπορέσουμε να την ασκήσουμε χρειάζεται η θέσπιση μια δημόσιας σφαίρας, όπου ως τόπος θα γίνει «η σκηνή για πράξη και ομιλία». Και προφανώς η πολιτική ελευθερία προϋποθέτει την συνύπαρξη και την επικοινωνία του εαυτού με τον άλλο, μέσω μιας ενεργητικής διάθεσης.
Η διάκριση της «ελευθερίας» και η διαφορά από την χωρίς όρια συμπεριφορά είναι επίσης ένα από τα στοιχήματα που συνοδεύουν την παιδαγωγική διαδικασία [...].
Η σύλληψη της ελευθερίας με πολιτικούς όρους έχει ζωτική σημασία για τη θεμελίωση του νεωτερικού κόσμου. Η διαδρομή από το Εγώ στο Εμείς, είναι συγχρόνως μια διαδρομή κοινωνικής και πολιτικής ωρίμανσης, όπου κομμάτια του εγωιστικού «θέλω» θυσιάζονται ενσυνείδητα ώστε να μπορέσει να υπάρξει η δυνατότητα της κοινωνίας και της λειτουργίας της. Αν για τον Διονύσιο από την Αλικαρνασσό ο πόθος της ελευθερίας είναι έμφυτος σε κάθε άνθρωπο, ο Κικέρωνας έρχεται να συμπληρώσει ότι είμαστε «σκλάβοι του νόμου για να μπορούμε να είμαστε ελεύθεροι». Στην αλληλουχία φιλοσοφικών και πολιτικών θέσεων για την ελευθερία, που εντέλει όρισαν το πλαίσιο λειτουργίας της νεωτερικής, φιλελεύθερης κοινωνίας, γνωστή και δομική είναι η θέση του Άγγλου φιλόσοφου Τζον Στιούαρτ Μιλ, σύμφωνα με την οποία η ελευθερία ενός ατόμου πρέπει να φτάνει μέχρι εκείνο το σημείο όπου δεν παραβιάζεται η ελευθερία των άλλων. Η ουσία λοιπόν του βασικού «κοινωνικού συμβολαίου», που μας θέτει σε μια εκούσια διαδικασία συνάντησης με τον συνάνθρωπο, που μεταθέτει τη δυναμική από τον άκρατο ατομισμό στη θεσμισμένη συλλογικότητα είναι βασικό επίδικο της ελευθερίας, που χρειάζεται να εμπεδώνεται διαρκώς. Η διάκριση της «ελευθερίας» και η διαφορά από την χωρίς όρια συμπεριφορά είναι επίσης ένα από τα στοιχήματα που συνοδεύουν την παιδαγωγική διαδικασία, από τη στιγμή που το παιδί εισέρχεται στο εκπαιδευτικό σύστημα μέχρι και την αποφοίτηση και ενηλικίωσή του.
Ο μυθιστοριογράφος, δοκιμιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Ερίκ-Εμανουέλ Σμιτ, πιάνοντας τον παλμό των παιδικών προβληματισμών, γράφει ουσιαστικά ένα εγχειρίδιο πολιτικής και κοινωνικής αγωγής για μικρά παιδιά. Στα βιβλία της σειράς «Οι ιστορίας της κουκουβάγιας», και ειδικότερα στο βιβλίο με τον τίτλο Το Νησί της Ελευθερίας, ο Σμιτ πραγματεύεται, μέσα από τη φόρμα του εικονογραφημένου παραμυθιού, την έννοια και τη λειτουργία της ελευθερίας. Στα αναγνώσματα της σειράς, κεντρικός είναι ο χαρακτήρας της κουκουβάγιας, η οποία αποτελεί το φορέα της σοφίας, αλλά και τον οδηγό που ενθαρρύνει τα παιδιά να σκεφτούν με αφορμή την ιστορία. Έχοντας μάλιστα το όνομα «Αθηνά», παραπέμπει στην αρχαία ελληνίδα θεά της σοφίας. Εξάλλου στην Αρχαία Ελλάδα η κουκουβάγια είναι το σύμβολο της σοφίας. Μάλιστα, σύμφωνα με το εισαγωγικό σημείωμα στο βιβλίο, ο συμβολισμός της σοφίας με ένα νυκτόβιο πουλί εκφράζει δύο ιδέες, σύμφωνα με τις οποίες η σκέψη ξεπερνά τα φαινόμενα (καθώς η νύχτα τα εξαφανίζει), αλλά επίσης η σκέψη ξεκινά όταν τελειώνουν οι πράξεις της ημέρας (αναστοχαστική διαδικασία).
Στην προσεγμένη έκδοση από τον εκδοτικό οίκο Μεταίχμιο, η μεταφράστρια Μάρω Ταυρή καταφέρνει να αποδώσει λιτά και ευθύβολα τη γραφή του Σμιτ, προσαρμόζοντας το λόγο στις ανάγκες του ελληνικού αναγνωστικού κοινού. Η εικονογράφηση της Μπάρμπαρα Μπρεν λειτουργεί συμπληρωματικά στο κείμενο του Σμιτ, σαν παραστασιακός-εικονικός δείκτης.
Τα δύο αδέλφια-κουνελάκια, η Λίλι και ο Ντανίλο είναι οι πρωταγωνιστές στο «Νησί της Ελευθερίας». Η ζωή τους στο Γαλάζιο Δάσος, τόσο μέσα στην οικογένεια, όσο και έξω από αυτήν, διατρέχεται από κανόνες που για τα δύο κουνελάκια φαντάζουν αβάσταχτοι. Από το συμμάζεμα του δωματίου τους, μέχρι το σχολείο και τις κοινωνικές συναναστροφές, όλα τα «πρέπει» της καθημερινότητάς τους, ισοδυναμούν με αλυσίδες σκλαβιάς για τα δύο κουνελάκια, τα οποία αποφασίζουν να φύγουν για να βρουν την ελευθερία τους. Στο ταξίδι τους, έχουν ως οδηγό και συμπαραστάτη τη σοφή κουκουβάγια Αθηνά, η οποία προσφέρεται να τους οδηγήσει στο Νησί της Ελευθερίας, σε έναν τόπο όπου δεν υπάρχουν κανόνες, δεν λειτουργούν σχολεία, μπορείς να κάνεις ότι θέλεις και κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να κάνει οτιδήποτε.
Στο νησί, που στην αρχή φαίνεται παράδεισος για τη Λίλι και τον Ντανίλο, σταδιακά αποκαλύπτεται ότι υπερισχύει πάντα το δίκιο του πιο ισχυρού, του πιο δυνατού, ανεξαρτήτως του μεγέθους. Τα δύο κουνελάκια καταλήγουν στο οδυνηρό συμπέρασμα ότι τελικά χωρίς κανόνες, χωρίς κάποια ρυθμιστική αρχή, η ελευθερία μπορεί να είναι ονομαστικά απόλυτη, αλλά ουσιαστικά είναι ανέφικτη αν δεν είσαι ο ισχυρότερος. Στο ταξίδι της αυτογνωσίας, που λαμβάνει χώρα στα ειδυλλιακά τοπία του νησιού, η κουκουβάγια είναι ο καλός και σοφός δάσκαλος τους, καθώς τους μαθαίνει την ουσία της ελευθερίας παραδειγματικά. Τα δύο αδέρφια επιστρέφουν τελικά στο σπίτι τους, στο Γαλάζιο Δάσος, πολύ πιο συνειδητοποιημένα, καθώς έμαθαν το σημαντικό μάθημα: «Για να υπάρχει ελευθερία, χρειάζονται όρια… θυσιάζουμε ένα μικρό μέρος της ελευθερίας μας, έτσι ώστε να μπορούμε να συνυπάρχουμε αρμονικά».
Το βιβλίο συνοδεύεται από επίμετρο, όπου ο Σμιτ, με λίγα λόγια, με ύφος απλό, κατανοητό και πάντα φιλοσοφημένο, εξηγεί στους μικρούς αλλά και στους μεγάλους αναγνώστες «Τι είναι Ελευθερία». Το επίμετρο λειτουργεί ως το συμπέρασμα στην ιστορία, ως το ουσιώδες διδακτικό σκέλος.
Το παραμύθι του Σμιτ αποτελεί εμπνευσμένο μάθημα πολιτικής και κοινωνικής αγωγής, με πολλές εν δυνάμει διδακτικές και παραστασιακές εφαρμογές τόσο εντός, όσο και εκτός της σχολικής κοινότητας. Είναι ένας πολύτιμος οδηγός υπευθυνότητας για τους μικρούς αναγνώστες που θα εξελιχθούν στους μελλοντικούς ενήλικες πολίτες.
Η Ελευθερία Ράπτου είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός και κριτικός θεάτρου.