«Πουλάκι απ’ την Ανατολή» της Εύης Τσιτιρίδου-Χριστοφορίδου (κριτική) – Μια έμμετρη αφήγηση για παιδιά

Τα πουλιά σε κείμενα της λαϊκής παράδοσης παρουσιάζονται ως παντογνώστες αφηγητές που πάντα αφηγούνται «με ανθρώπινη λαλιά». Κομίζουν την αλήθεια, όσο σκληρή κι αν είναι, μεταφέροντας συνάμα και τη μνήμη απέναντι στη λήθη των καιρών. Μια εμβληματική αφήγηση μνήμης αποτελεί και το Πουλάκι απ’ την Ανατολή (εκδ. Υδροπλάνο) της συγγραφέως Εύης Τσιτιρίδου-Χριστοφορίδου.

Η ιστορία εμπνευσμένη από ένα κειμήλιο –όπως πληροφορείται ο αναγνώστης–, στο μεγαλύτερο μέρος της, παρουσιάζεται με τη φωνή ενός πουλιού που ζωντανεύει από ένα μπακιρένιο ταψάκι φερμένο από τη Σμύρνη, δώρο μιας προσφυγοπούλας, της Ειρήνης, σε μια Χιώτισσα που της είχε συμπαρασταθεί. Στην ακολουθία των γεγονότων αναδεικνύεται το εξής ενδιαφέρον από αφηγηματικής απόψεως: η φωνή του πουλιού σε έμμετρο πρωτοπρόσωπο τρόπο είναι εγκιβωτισμένη ανάμεσα στο τριτοπρόσωπο πεζό κείμενο της συγγραφέως με την περιπέτεια των προσφύγων και στον δικό της έμμετρο πρωτοπρόσωπο επίλογο, που μας φέρνει στη Νέα Σμύρνη. 

Η συγγραφέας, με τη μισή της καταγωγή από εκείνα τα μέρη, ενστάλαξε, με έναν συναισθηματικό ρεαλισμό, εκείνο το μήνυμα της ειρήνης που σφραγίζει εσαεί την ιστορία στην ανθρώπινη μνήμη, γνωρίζοντας στα παιδιά πατρίδες που πια δεν τις διεκδικούμε, αλλά δεν θα τις λησμονήσουμε.

Εδώ, η φωνή της συγγραφέως μπορούμε να πούμε ότι ταυτίζεται αφηγηματικά με την προσφυγοπούλα που ταξίδεψε από τη Χίο. Η συγγραφέας συχνά δημοσιεύει έμμετρα ποιήματα σε ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο στη φόρμα της πλειονότητας των δημοτικών τραγουδιών. Έχει δε μια καταπληκτική ευκολία στην έμμετρη αφήγηση, σαν να κυλάει μέσα της το αστείρευτο ποτάμι των λαϊκών ποιητών της παράδοσής μας. Διότι δεν γράφονται στις μέρες μας εύκολα 120 στίχοι και μάλιστα με μεστό και ακριβές περιεχόμενο, το οποίο να αποτυπώνει ανάγλυφα την ιστορία του θαυμαστού πολιτισμού της Μικρασίας, ιδιαίτερα της Σμύρνης, αλλά προπάντων να μεταδίδει την ψυχή, τον πόνο της Καταστροφής και του ξεριζωμού και συνάμα την πίστη για ζωή και αισιοδοξία των μικρασιατών! Η συγγραφέας, με τη μισή της καταγωγή από εκείνα τα μέρη, ενστάλαξε, με έναν συναισθηματικό ρεαλισμό, εκείνο το μήνυμα της ειρήνης που σφραγίζει εσαεί την ιστορία στην ανθρώπινη μνήμη, γνωρίζοντας στα παιδιά πατρίδες που πια δεν τις διεκδικούμε, αλλά δεν θα τις λησμονήσουμε.

Το μπακιρένιο πουλάκι, με ανθρώπινη λαλιά θα μιλήσει για: την αγαστή πολυπολιτισμικότητα της Σμύρνης, την περίφημη προκυμαία Και, τα υπέροχα αρχοντικά και τα άλλα μεγαλόπρεπα κτήρια με τα όμορφα μπαλκόνια, την υπέροχη θέα στη θάλασσα, τις εκκλησίες, την Ευαγγελική Σχολή της Σμύρνης, την εκπαίδευση, τα ορφανοτροφεία, τα θέατρα, τις φτωχογειτονιές, τις μουσικές και τους χορούς και τις μελωδικές ορχήστρες, τον αθλητισμό, τις εφημερίδες, τη λαχταριστή κουζίνα με τα φαγητά και τα γλυκίσματα, το εμπόριο. Αλλά το πουλάκι θα αναρωτηθεί και για την αστοχασιά των ανθρώπων που γεννάει οδύνες και δεν μαθαίνουν από τα λάθη τους. Ξαναγυρνώντας στο ταψάκι του, θα συνεχίσει τον λόγο του η συγγραφέας, τονίζοντας πως μαζί με τη μνήμη που πρέπει να διατηρείται, εκείνο που έχει σημασία στις μέρες μας είναι η υπεράσπιση της ειρήνης. «Η ζωή μας προχωρά κι ανθεί και φέρει κι άλλα», θα πει, με αισιόδοξο ύφος ανανεώνοντας κατά κάποιον τρόπο τον στίχο «Η Ρωμανία κι αν πέρασεν, ανθεί και φέρει κι άλλο» του ποντιακού δημοτικού τραγουδιού/μοιρολογιού «Πάρθεν η Ρωμανία».

«Κι έπειτα στο μπαλκόνι μου βγήκα, στη Νέα Σμύρνη / να ρίξω στα λουλούδια μου νερό να ξεδιψάσουν»

Το κείμενο δεν έμεινε σε συμβάντα της Καταστροφής της Σμύρνης. Ένα τετράστιχο αφιέρωσε σε αυτά η φωνή του πουλιού και ορισμένους στίχους στην αρχή, με την έννοια ενός γεγονότος που έφερε δεινά. Δεν ήταν, νομίζω, ο στόχος της συγγραφέως να σταθεί, συγκεκριμένα, σε κάποια γεγονότα. Εξάλλου, εμμέσως υπονοούνται ότι χάθηκαν δια παντός όσα θαυμαστά αναφέρθηκαν στην προηγούμενη παράγραφο. Η εμμονή στο τραύμα μάλλον θα αδυνάτιζε την ανάδειξη του θαυμαστού πολιτισμού της Μικρασίας και ιδιαίτερα της Σμύρνης. Η συγγραφέας στάθηκε με απόλυτο σεβασμό απέναντι στην Ιστορία και τη διαπαιδαγωγική της δυναμική. Ένας πολιτισμός ευημερεί και αναπτύσσεται μόνον όταν υπάρχει ειρήνη αλλά και η διατήρηση της μνήμης, στην περίπτωσή μας μέσα από την ίδρυση της νέας πόλης στην Ελλάδα, όπως τονίζεται στα ακροτελεύτια τετράστιχα: «Κι έπειτα στο μπαλκόνι μου βγήκα, στη Νέα Σμύρνη / να ρίξω στα λουλούδια μου νερό να ξεδιψάσουν».

Τα έργα τα καλά είναι ανάγκη να τονίζουμε, γιατί εκείνα δρουν ενάντια στις βουλές εκείνων «που δίχως σωφροσύση / ποιο δρόμο αποφάσισαν να πάρει η Ελλάδα;»

Ένα ερωτηματικό που αφήνει τον αναγνώστη να απαντήσει. Στο σημείο αυτό η συμβολή του ενήλικου, σε ένα πλαίσιο συνανάγνωσης, θα είναι αποδοτική.

Η εξαιρετική εικονογράφηση του Αχιλλέα Ραζή, με λαϊκότροπο ύφος, αποδίδει αφηγηματικά το περιεχόμενο του κειμένου, παράλληλα ερμηνεύοντάς το, με χρώματα στα οποία κυριαρχεί νοσταλγικά το χρώμα της ανατολής, αλλά και που συνειρμικά παραπέμπει στις φλόγες της Καταστροφής. Κι η απόχρωση του μπλε παραπέμπει δυναμικά στο πέρασμα των Μικρασιατών από τη θάλασσα του Αιγαίου. 

Το βιβλίο περιέχει γλωσσάρι καθώς και βιβλιογραφία, στοιχεία που βοηθούν αντίστοιχα στην ανάγνωση προσδίδοντας εγκυρότητα και αξιοπιστία στα διαλαμβανόμενα πραγματολογικά στοιχεία. 

Κοντολογίς, το έμμετρο τμήμα του βιβλίου είναι ένα επώνυμο τραγούδι δημοτικής υφής, που μακάρι να διδασκόταν στα σχολεία μας παράλληλα με τα κείμενα της γλώσσας και το μάθημα της ιστορίας.

Το Πουλάκι απ’ την Ανατολή είναι ανάγνωσμα που θα αρέσει σε όλες τις ηλικίες και που ρέει όπως τα δημοτικά τραγούδια. Η εικόνα και η ομιλία του πουλιού θυμίζει διακειμενικά την παραλογή «Του νεκρού αδελφού» που, εκεί, στην αναζήτηση του Κωνσταντή «…πουλάκια κιλαηδούσαν, / δεν κιλαηδούσαν σαν πουλιά, μήτε σαν χελιδόνια, / μόν’ κιλαηδούσαν κι έλεγαν ανθρωπινή ομιλία...».

Κοντολογίς, το έμμετρο τμήμα του βιβλίου είναι ένα επώνυμο τραγούδι δημοτικής υφής, που μακάρι να διδασκόταν στα σχολεία μας παράλληλα με τα κείμενα της γλώσσας και το μάθημα της ιστορίας. Και, θα έλεγα, πως μια τέτοια πρακτική είναι επιβεβλημένη, αφού, αναντίρρητα, η σύγχρονη πολιτιστική, κοινωνική και οικονομική φυσιογνωμία της Ελλάδας, τα ήθη τα έθιμα, η λογοτεχνία, αναμφίβολα έχουν εμποτιστεί ουσιαστικά και διαχρονικά με τη μικρασιατική ιστορία το θαύμα και το δράμα της.

Παραθέτω δύο τετράστιχα από την αρχή και το τέλος της έμμετρης αφήγησης:

Η Σμύρνη είχε ομορφιά και δύναμη και πλούτο
παιδεία και πολιτισμό που έτρεφε αλήθειες,
γιατί όταν ταξίδευες σ’ εκείνη συναντούσες
πολλών λογιών, πολλών λαών τα ήθη, τις συνήθειες.
……….
Η γνώση ας φέρνει δάκρυα, είναι η δύναμή μας.
Ανοίγει τα παράθυρα να μπει δροσάτο αγέρι
και σμίγουνε το παρελθόν με το παρόν στο μέλλον
κι εμείς συνταξιδεύουμε πιασμένοι χέρι χέρι.

＊Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι τ. πανεπιστημιακός, συγγραφέας, κριτικός βιβλίων για νέους. Τελευταίο του βιβλίο η ποιητική συλλογή «Φεγγάρια παιδιά» (εκδ. Πατάκη).