Για το εικονογραφημένο βιβλίο της Τασούλας Τσιλιμένη «Ένα δέντρο μεγαλώνει παντού» (εικονoγράφηση Χαρά Μαραντίδου, εκδ. Καλειδοσκόπιο).
Γράφει ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος
Σε πλείστα όσα έργα της λογοτεχνίας –και της παιδικής/νεανικής– το δέντρο είτε στην πραγματική είτε στη συμβολική του σημασία αποτελεί το βασικό στοιχείο της υπόθεσής τους. Για παράδειγμα σημειώνω το πολύ γνωστό μυθιστόρημα της Μπέτι Σμιθ Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν, την ποιητική συλλογή του Γιάννη Ρίτσου Το δέντρο της φυλακής και οι γυναίκες, το μυθιστόρημα για εφήβους τής Μαρίας Παπαγιάννη Το δέντρο μονάχο καθώς και της Τασούλας Τσιλιμένη το εικονογραφημένο βιβλίο για παιδιά Δέντρο από αγάπη και την ποιητική συλλογή της για ενήλικες Η γυναίκα δέντρο. Το δέντρο εκφράζει μια αρχέγονη γλώσσα που επικοινωνεί με τον άνθρωπο βοηθώντας τον, ώστε να ωριμάσει, αλλά και κάποιες φορές αρνείται να δράσει θετικά. Σε παραμύθια μπορεί να προβλέψει το μέλλον, να λάβει αποφάσεις για σημαντικές στιγμές της ζωής ή ακόμη συμβολίζει εκείνη την πλευρά της γυναικείας φύσης που προσφέρει καταφύγιο. Σε διάφορους πολιτισμούς ταυτίζεται με την αθανασία και με κάθε μορφή δημιουργίας, έχει θεραπευτικές ιδιότητες, μάλιστα συνδέεται με την ένωση όλων των μορφών της ζωής με το σύμπαν (1). Και, βέβαια, να μην ξεχάσουμε και τη λαϊκή παράδοση για το δέντρο της ζωής στο κέντρο της γης, που διαφέρει από χώρα σε χώρα, αλλά και την ενέργεια που αυτό προσφέρει (βλ. τη δρυ, το ιερό δέντρο του Δία).
Στο Ένα δέντρο μεγαλώνει παντού αποδεικνύεται πως αν κάποιος/κάποια συλλάβει μιαν ιδέα, αν την πιστέψει, μπορεί να δημιουργήσει αυτό που φαντάζει αδύνατο. Σε μια γκρίζα πόλη, με άναρχη την οικιστική της εικόνα, με λίγα δέντρα που μάλιστα ήθελαν να «φύγουν» σηκώνοντας τις πλάκες του πεζοδρομίου τους, ένας άνθρωπος, άλλαξε αυτή την πραγματικότητα με την απρόσκλητη «βοήθεια» του ανέμου ο οποίος ήρθε «σαν επισκέπτης που εξερευνά για πρώτη φορά έναν τόπο» (σελ. 11). Ο άνεμος, λοιπόν, το σύμβολο της ψυχικής δύναμης, ένα από τα κοσμογονικά στοιχεία της εμπεδόκλειας φιλοσοφίας (4), «αποφάσισε» να φυσήξει τόσο δυνατά που ανακάτεψε τα πάντα. «Έστελνε» στον συγκεκριμένο άνθρωπο πεισματικά σπόρους που έμοιαζαν με φασόλια. Εκείνος αφού άρχισε να τους καλλιεργεί, μετά από λίγο καιρό επικοινώνησε με έναν φίλο του. Η συνέχεια: «ξεφύλλιζαν βιβλία βοτανικής, ονειρεύονταν πάρκα και πεζοδρόμια γεμάτα λουλούδια και θάμνους» με αποτέλεσμα να γίνουν η αφορμή ώστε να δημιουργηθεί «μια πόλη με ολάνθιστα δέντρα» (σελ. 25). Την πόλη την οποία στην αισθητικά οικοποιητική της μορφή επισκέφτηκε η αφηγήτρια της ιστορίας.
Πρόκειται για ιστορία που, ανάμεσα στα άλλα, συμβάλλει στην οικολογικοποίηση της σκέψης αναδεικνύοντας την ανάγκη συνεργασίας των ανθρώπων για τη φύση και με τη φύση. «Ο άνθρωπος είναι συγκυβερνήτης με τη φύση», υπογραμμίζει ο Εντγκάρ Μορέν (5). Στο κείμενο με επιτυχημένο τρόπο αποτυπώνεται μια τριτοπρόσωπη αφήγηση που αναδεικνύει τη συνεργασία για κάποιον κοινό σκοπό και μια πρωτοπρόσωπη, η οποία φανερώνει τη συγγραφική φωνή, που δίνει και τη συνέχεια της ιστορίας, λαμβάνοντας υπόψη και τα βιώματα της συγγραφέως και την αγάπη της προς τα δέντρα και τη φύση. Ή ίδια έχει δηλώσει σχετικά: «…Με διακατέχει η συνήθεια που εμφανίστηκε στην ωριμότητά μου, να κόβω κλαράκια από θάμνους, διάφορα λουλούδια και να μαζεύω σπόρους που τους φυτεύω όπου βρω χώμα…» (2). Η συγκεκριμένη φωνή αναδεικνύει την επαλήθευση του οράματος των δύο φίλων για μια πόλη «ολάνθιστη» και προπάντων προσφέρει ένα δημιουργικό νοηματικό κενό που δίνει τη δυνατότητα στον αναγνώστη-παιδί να συμβάλλει στα όσα μαγικά συνέβησαν προβάλλοντας την εμπειρία του αλλά και τη φαντασία του:
[…] Δεν ξέρω τι απέγιναν οι δύο φίλοι. Τι απέγιναν τα φυτά. Αν τελικά ήταν λουλούδια ή δέντρα. Όταν όμως βρέθηκα κάποια άνοιξη σ’ αυτή την πόλη, περπάτησα σε δρόμους με αλέες από ανθισμένες κουτσουπιές. Είδα χαρούμενους ανθρώπους να φωτογραφίζονται, όπως κι εγώ, κάτω από τις ροζ ομπρέλες που σχημάτιζαν τα δέντρα […] (σελ. 26-27).
Το συγκεκριμένο βιβλίο, ως αντικείμενο, κομίζει πολλαπλές δράσεις, αν είναι η ιστορία να δουλευτεί στα παιδιά με στόχο και την ουσιαστική κατανόηση αλλά και την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας και της δημιουργικής γραφής.
Η εικονογράφηση της Χαράς Μαραντίδου προσδίδει στο βιβλίο τη μορφή του picture book με στοιχεία μαγικού ρεαλισμού, ακριβώς όπως και το κείμενο στο οποίο η φαντασία (η προσπάθεια των δέντρων, η συμπεριφορά του ανέμου) αντιμετωπίζεται ισότιμα με την πραγματικότητα. Κι ο αναγνώστης, σύμφωνα με τον μαγικό ρεαλισμό, δεν αναρωτιέται για το φαντασιακό του μέρος, αλλά το αντιμετωπίζει ισότιμα με το ρεαλιστικό (3). Από μια άλλη οπτική, ο Τσβρτάν Τοντόροφ δέχεται ότι ο αναγνώστης ταλαντεύεται ανάμεσα στο πραγματικό και το υπερφυσικό, αλλά και ο ήρωας της αφήγησης ταλαντεύεται. Άλλωστε το φανταστικό, σύμφωνα με τον ίδιο, βρίσκεται στα όρια του παράξενου και του θαυμαστού. Έχει ακαθόριστα σύνορα και διαρκεί όσο κρατά ένας δισταγμός κοινός στον αναγνώστη και στο πρόσωπο του έργου, που οφείλουν να αποφασίσουν αν αυτό που αντιλαμβάνονται προκύπτει από τη φαντασία ή την πραγματικότητα έτσι όπως αυτή υπάρχει στην κοινή γνώμη (6).
Η υφή δε του ελαφρώς σκληρού εξώφυλλου και των σελίδων του δίνουν μια αίσθηση ψηλάφισης κορμού δέντρου. Άλλωστε σε κάθε βιβλίο του Καλειδοσκόπιου περιμένουμε κάτι καινοφανές με τη φροντίδα της εκδότριας κ. Αλέξας Αποστολάκη. Εδώ, δηλαδή, έχουμε απόλυτη συνάφεια της άυλης αφήγησης με την υλική παρουσίασή της. Το συγκεκριμένο βιβλίο, ως αντικείμενο, κομίζει πολλαπλές δράσεις, αν είναι η ιστορία να δουλευτεί στα παιδιά με στόχο και την ουσιαστική κατανόηση αλλά και την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας και της δημιουργικής γραφής.
Περαιώνοντας, να υπογραμμίσω ότι μιλάμε για ένα βιβλίο από το οποίο, συμβολικά, αναδύεται ένα δέντρο που φυτρώνει μέσα μας. Το ζήτημα είναι εάν εμείς του επιτρέψουμε να μεγαλώσει και να δώσει καρπούς για εμάς και για τo περιβάλλον.
＊Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι συγγραφέας, κριτικός βιβλίων για παιδιά και εφήβους, τ. πανεπιστημιακός. Τελευταίο του βιβλίο η ποιητική συλλογή «Φεγγάρια παιδιά» (εκδ. Πατάκη).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Κούπερ, Τζ. Σ. (1983). Ο Θαυμαστός Κόσμος των Παραμυθιών. Μτφρ. Θ. Μαλαμόπουλος. Αθήνα: Θυμάρι, σσ. 27-31.
2. Τσιλιμένη, Τ.
3. Bowers, M. A. (2004). Magic(al) Realism. London and New York: Routledge.
4. Long, Α.Α. (1993). «Ο κοσμολογικός κύκλος του Εμπεδοκλή». Στο: Μουρελάτος, Αλέξανδρος-Φοίβος. Δ. (Επιμ.). Οι Προσωκρατικοί. Συλλογή κριτικών δοκιμίων. (Τόμ. Β΄). Μτφρ. Φωτεινή Τσιγγάνου κ.ά. Αθήνα: Εκπαιδευτήρια «Κωστέα Γείτονα»-Ευρωσπουδή, σ.σ. 529-566.
5. Morin, E. (1990). Η οικολογικοποιημένη σκέψη. Η πρόκληση της πολυπλοκότητας. Μτφρ. Μ. Καραχάλιος. Αθήνα: Γ.Γ.Ν.Γ.
6. Τοντόροφ, Τσ. (1991). Εισαγωγή στη φανταστική λογοτεχνία. Μτφρ. Αρ. Παρίση. Αθήνα: Οδυσσέας.
