Για το μυθιστόρημα της Μπέτι Σμιθ «Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν» (μτφρ. Μαρία Φακίνου, εκδ. Μεταίχμιο). Κεντρική εικόνα: Η κινηματογραφική μεταφορά του βιβλίου της Σμιθ, έγινε δύο χρόνια έπειτα από την κυκλοφορία του, το 1945, σε σκηνοθεσία του Ελία Καζάν.
Γράφει ο Μιχάλης Πιτένης
Το βιβλίο της Μπέτι Σμιθ Ένα δένδρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν, εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1943 και είναι αυτό που την καταξίωσε ως συγγραφέα, κερδίζοντας αναγνώστες και κριτικούς. Πρόκειται για ένα σημαντικό έργο που αναφέρεται στις αρχές του εικοστού αιώνα περιγράφοντας τη ζωή της εντεκάχρονης Φράνσι Νόλαν και της οικογένειάς της στη γειτονιά του Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης. Το μυθιστόρημα επανεκδόθηκε και μόλις κυκλοφόρησε σε νέα και καλαίσθητη έκδοση από το Μεταίχμιο, σε πολύ καλή μετάφραση της Μαρίας Φακίνου.
Πώς η 11χρονη Φράνσι που μεγαλώνει στις αρχές του 20ου αιώνα στο Μπρούκλιν συνομιλεί με τους σημερινούς εφήβους
Η Φράνσι ενηλικιώνεται στις αρχές της δεύτερης δεκαετίας του 1900 σ’ αυτή την αμερικανική πολυπολιτισμική γειτονιά, κάτω από ιδιαίτερα δύσκολες συνθήκες, μαζί με το δεύτερο παιδί της οικογένειας Νόλαν, το Νίλι. Για πολλά χρόνια κυκλοφορούν ρακένδυτα και μονίμως πεινασμένα καθώς οι υπερπροσπάθειες της μητέρας τους Κέιτι δεν αρκούν και ο αλκοολικός πατέρας Τζόνι, παρά τις καλές του προθέσεις ελάχιστα συνεισφέρει. Μόνιμο και διαρκές καταφύγιο της Φράνσι η δημιουργική και καλπάζουσα φαντασία της που της επιτρέπει να ξεφεύγει από τη σκληρή πραγματικότητα και ν’ αντλεί κουράγιο και δύναμη για να συνεχίσει και να αντιμετωπίσει την επόμενη δυσκολία που είναι σχεδόν σίγουρο πως θα βρεθεί μπροστά της, στο επόμενο βήμα της.
Μόνιμο και διαρκές καταφύγιο της Φράνσι η δημιουργική και καλπάζουσα φαντασία της που της επιτρέπει να ξεφεύγει από τη σκληρή πραγματικότητα και ν’ αντλεί κουράγιο και δύναμη για να συνεχίσει και να αντιμετωπίσει την επόμενη δυσκολία που είναι σχεδόν σίγουρο πως θα βρεθεί μπροστά της, στο επόμενο βήμα της.
Διαβάζει, έχοντας βάλει ως στόχο να τελειώνει ένα βιβλίο την ημέρα, αυτό που δανείζεται από μια μικρή λαϊκή βιβλιοθήκη, μαθαίνει μουσική μαζί με τον αδερφό και τη μητέρα της στο παλιό πιάνο που ξέμεινε στο κακοφωτισμένο και, συνήθως, παγωμένο σπίτι που νοικιάζουν, γράφει ιστορίες για όσα δεν έχει και όσα ίσως ποτέ δεν θ’ αποκτήσει, παρατηρεί τον κόσμο από το παράθυρο του διαμερίσματος τους ή από τα εξωτερικά σκαλιά της εισόδου της πολυκατοικίας και απασχολεί συνεχώς το μυαλό της με πολλά ερωτήματα, που τα περισσότερα μένουν αναπάντητα καθώς τόσο η ίδια όσο και οι δικοί της αδυνατούν ν’ απαντήσουν. Αλλά η Φράνσι δεν απογοητεύεται. Ό,τι κι αν γίνει κοιτάζει μπροστά και προχωρά.
Η χρήση της φαντασίας ως μέσο για τη διαφυγή από την αβάσταχτη πραγματικότητά της, είναι ουσιαστικά ένα μάθημα που παραδίδει στα παιδιά η μητέρα τους προκειμένου να τα βγάλουν πέρα τις ιδιαίτερα δύσκολες μέρες τους, κι αυτές είναι πολλές.
«Μεγάλωνε [η Φράνσι] κι αυτό χαλούσε πολλά πράγματα. Χαλούσε το όμορφο παιχνίδι τους, όταν δεν είχαν τίποτα να φάνε στο σπίτι. Όταν ξέμεναν από χρήματα και τα τρόφιμα λιγόστευαν, η Κέιτι και τα παιδιά παρίσταναν τους εξερευνητές που ανακάλυπταν τον Βόρειο Πόλο και μια χιονοθύελλα τους είχε παγιδεύσει σε μια σπηλιά με ελάχιστα τρόφιμα. Έπρεπε να φροντίσουν να τους φτάσουν μέχρι να έρθει βοήθεια. Η μαμά χώριζε σε μερίδες, όπως έλεγε, τα τρόφιμα που υπήρχαν στο ντουλάπι και, όταν τα παιδιά συνέχιζαν να πεινούν, αφού είχαν φάει τους έλεγε: “Κουράγιο γενναίοι μου, σύντομα θα έρθει βοήθεια”. Όταν μάζευαν κάποια χρήματα και η μαμά αγόραζε πολλά φαγώσιμα, έπαιρνε και μία μικρή τούρτα για να το γιορτάσουν‧ έμπηγε μια σημαιούλα της μιας πένας στο γλυκό και έλεγε: “Τα καταφέραμε, γενναίοι μου. Φτάσαμε στον Βόρειο Πόλο”.
Μια μέρα, έπειτα από κάποια τέτοια “σωτηρία”, η Φράνσι ρώτησε τη μαμά:
«Όταν οι εξερευνητές πεινούν και υποφέρουν έτσι, συμβαίνει για κάποιον λόγο. Κάτι σημαντικό βγαίνει απ’ αυτήν την ταλαιπωρία. Ανακαλύπτουν τον Βόρειο Πόλο. Όμως τι σημαντικό βγαίνει από τη δική μας πείνα;”» (σελ. 316)
Οι απορίες της Φράνσι αμέτρητες, τα εμπόδια περισσότερα και καθημερινά, με κάποια απ’ αυτά να είναι ανυπέρβλητα, αλλά οι δυνάμεις της αστείρευτες τροφοδοτούμενες διαρκώς από τη θέλησή της να πετύχει όσα ονειρεύεται. Η συγγραφή και το θέατρο είναι ορισμένα απ’ τα όνειρα της, ίσως γιατί από τη φύση τους είναι εκείνα που θα της επιτρέπουν περισσότερο και ευκολότερα να ξεφεύγει, δημιουργώντας ή παίζοντας ρόλους που παραπέμπουν σε μια καλύτερη και πιο φωτεινή ζωή απ’ τη δική της.
...παρά την ηλικία της συνειδητοποιεί ότι για ν’ αλλάξει τη μοίρα της πρέπει να την κοιτάξει κατάματα και να την αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο. Κι αυτό θα κάνει, καταφέρνοντας τελικά να πετύχει.
Η δασκάλα της την επιβραβεύει γι’ αυτά τα δημιουργήματα της φαντασίας της βάζοντάς της άριστα και δυσανασχετεί όταν η Φράνσι αποφασίζει να γράψει γι’ αυτό που στ’ αλήθεια ζει, απειλώντας την με κακό βαθμό αν δεν επανέλθει στις ευχάριστες αλλά εντελώς εξωπραγματικές ιστορίες της. Η Φράνσι ταλαντεύεται. Να συμμορφωθεί με τις υποδείξεις της δασκάλας της και να μην εκτεθεί στον κίνδυνο ακόμα και να κοπεί στο μάθημα των φιλολογικών ενώ βαθμολογείται με άριστα σε όλα τα άλλα, ή να υπακούσει σ’ αυτό που της λέει το μυαλό και η καρδιά της αποτυπώνοντας στις σελίδες του τετραδίου της τις ζοφερές συνθήκες κάτω από τις οποίες μεγαλώνει; Θα επιλέξει το δεύτερο γιατί η Φράνσι δεν μπορεί να ζει με ψέματα και παραμύθια, κι ας λατρεύει τα βιβλία και τις ιστορίες που εμπεριέχουν, καθώς παρά την ηλικία της συνειδητοποιεί ότι για ν’ αλλάξει τη μοίρα της πρέπει να την κοιτάξει κατάματα και να την αντιμετωπίσει κατά πρόσωπο. Κι αυτό θα κάνει, καταφέρνοντας τελικά να πετύχει.
 |
| Η Μπέτι Σμιθ [Betty Smith] γεννήθηκε το 1896 στο Μπρούκλιν της Νέας Υόρκης από γονείς Γερμανοαμερικανούς πρώτης γενιάς. Πέθανε στο Σέλτον του Κονέκτικατ το 1972. Έγραψε τα μυθιστορήματα Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν (1943), Tomorrow Will Be Better (1947), Maggie-Now (1958), Joy In The Morning (1963). Δεξιά: Η πρώτη έκδοση του μυθιστορήματος να δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν. |
Το βιβλίο της Μπέτι Σμιθ ξεδιπλώνεται με μια γραφή που τη χαρακτηρίζει η γλαφυρότητα και η ζωντάνια και πετυχαίνει να απεικονίσει μια γειτονιά-μωσαϊκό του τότε νέου κόσμου, όπου συνυπάρχουν σχεδόν όλες οι ανθρώπινες φυλές, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της η καθεμιά, τις προκαταλήψεις και τα πιστεύω τους, τις ελπίδες και τους φόβους τους, που πασχίζουν ν’ αποκτήσουν το δικό τους τόπο στη νέα κοινή τους πατρίδα, για να ριζώσουν και ν’ ανθίσουν, όπως το δέντρο του Μπρούκλιν που μας περιγράφει η συγγραφέας:
«Το μοναδικό δέντρο στην αυλή της Φράνσι δεν ήταν ούτε πεύκο ούτε κώνειο. Μυτερά φύλλα που φύτρωναν πάνω σε πράσινες βέργες και απλώνονταν σαν ακτίνες από τον κλώνο σχημάτιζαν ένα δέντρο που έμοιαζε με ένα πλήθος ανοιχτές πράσινες ομπρέλες. Κάποιοι το έλεγαν Δέντρο του Ουρανού.
Όπου κι αν έπεφτε ο σπόρος του, έβγαινε ένα δέντρο που πάσχιζε να φτάσει στον ουρανό. Φύτρωνε σε περιφραγμένες αλάνες και μέσα από σωρούς πεταμένων σκουπιδιών και ήταν το μόνο δέντρο που έπιανε και στο τσιμέντο. Φύτρωνε φουντωτό, μα μόνο στις φτωχικές συνοικίες». (σελ. 9-10)
Η Μπέτι Σμιθ μας χάρισε ένα βιβλίο που αν και είναι τοποθετημένο σε μια συγκεκριμένη περιοχή του κόσμου, μια, επίσης, συγκεκριμένη χρονική περίοδο, πριν από εκατό και πλέον χρόνια, είναι σίγουρο πως θα καταφέρει να συγκινήσει και σημερινούς αναγνώστες, όπου και αν κατοικούν, αφού κάποιοι απ’ αυτούς θα βρουν μέσα του στοιχεία που θα τους παραπέμπουν στη δική τους παιδική και εφηβική ηλικία.
...η γειτονιά του Μπρούκλιν του 1900 όπου η κάθε μέρα είναι ένας ακόμα αγώνας για την επιβίωση, θυμίζει πολλές σημερινές γειτονιές σε διάφορα σημεία της υφηλίου, όπου μετανάστες και ξεριζωμένοι πασχίζουν να στήσουν απ’ την αρχή τη ζωή τους...
Το κυριότερο όμως είναι, κατά τη γνώμη μου, πως η γειτονιά του Μπρούκλιν του 1900 όπου η κάθε μέρα είναι ένας ακόμα αγώνας για την επιβίωση, θυμίζει πολλές σημερινές γειτονιές σε διάφορα σημεία της υφηλίου, όπου μετανάστες και ξεριζωμένοι πασχίζουν να στήσουν απ’ την αρχή τη ζωή τους, και τα όσα περιγράφει η συγγραφέας μας κάνουν να αναρωτηθούμε πόσο πραγματικά άλλαξαν οι καταστάσεις και οι συνθήκες από τότε για πάρα πολλούς συνανθρώπους μας.
Το βιβλίο κλείνει αισιόδοξα, αλλά βάζοντας και ένα ερώτημα. Η Φράνσι αποχαιρετά την παλιά της γειτονιά για μια νέα όπου θα ζήσει σ’ ένα καλύτερο σπίτι και με καλύτερες συνθήκες. Ωστόσο, την ώρα που αποχωρεί βλέπει στα σκαλιά τής απέναντι πολυκατοικίας ένα κοριτσάκι που της θυμίζει τον εαυτό της τα δύσκολα χρόνια, που αν και γνωρίζει το όνομα της την αποκαλεί με το δικό της, «Φράνσι». Θα μεγαλώσει και εκείνο μέσα στις ίδιες, πάνω κάτω, συνθήκες. Θα καταφέρει, άραγε, να έχει και την ίδια τύχη; Δεν είναι σίγουρο…
Η μετάφραση της Μαρίας Φακίνου είναι αντάξια του έργου αυτού.
＊Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΤΕΝΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Γιαλάν Ντουνιάς» (εκδ. Γράφημα).
