Kαι φέτος διαβάζουμε Σπασίκλα: Έκλεισε τα 19 και του πάει πολύ

Φέτος κυκλοφορεί το 19ο βιβλίο της σειράς Το ημερολόγιο ενός Σπασίκλα 19: Άστα Βράστα, (μτφρ. Πετρούλα Γαβριηλίδου, εκδ. Ψυχογιός). Για όλους όσοι έχουν συνοδοιπορήσει με τις περιπέτειες του Γκρεγκ Χέφλι, του πρωταγωνιστή του ημερολογίου, έχουν μοιραστεί τις σκέψεις του, ενίοτε έχουν βρει κάτι από το δικό τους έφηβο εαυτό στις σελίδες των βιβλίων του, ο Σπασίκλας του Τζεφ Κίνι είναι κάτι παραπάνω από ένα υβριδικό βιβλίο-κόμικ. Είναι η διαρκής έκπληξη που μας επιφυλάσσει η κοσμοθεώρηση του συγγραφέα-εικονογράφου διά του χαρακτήρα του Γκρεγκ. Οι περιπέτειες του Γκρεγκ, της οικογένειάς του, των φίλων του, της σχολικής κοινότητας στην οποία εντάσσεται, ακροβατούν μεταξύ της γειωμένης με την πραγματικότητα μικροαστικής και μεσοαστικής ζωής, και της πνευματώδους υπονόμευσης κάθε επιβεβλημένης κανονικότητας. Το δημιουργικό και εξόχως κριτικό χιούμορ του Κίνι, που διαποτίζει το κείμενο και τις εικόνες, δεν αφήνει περιθώρια για μονοσήμαντη ανάγνωση.

Ο κεντρικός χαρακτήρας της ημερολογιακής περιπέτειας, ο Γκρεγκ Χέφλι, ξεκινά το ταξίδι του στον κόσμο της έφηβης ζωής από το πρώτο βιβλίο της σειράς με τίτλο: Τα χρονικά του Γκρεγκ Χέφλι. Η ιστορία της ζωής του ξεδιπλώνεται ευφάνταστα στα βιβλία της σειράς. Από προέφηβος που αγωνιά αν θα ακουμπήσει το «τυρί» στην αυλή του σχολείου, εμφανίζεται πλέον να έχει κατακτήσει εκείνο το επίπεδο ωριμότητας που του επιτρέπει να παρατηρεί, να διαπιστώνει και να συμπεριφέρεται οργανωμένα, στοχευμένα, χωρίς όμως να χάνει τίποτα από τη ζωντάνια, τον αυθορμητισμό και την ανεμελιά της ηλικίας του. Ο Γκρεγκ αντιμετωπίζει κλιμακωτά πολλές προκλήσεις. Η διακυμάνσεις στη φιλία του με τον Ράουλι, τον καλό φίλο που ακόμα έχει μια παιδική, καλοπροαίρετη καθήλωση αλλά συγχρόνως είναι υποδόρια πονηρός και καλομαθημένος, οι σχέσεις με τον μεγάλο του αδελφό τον αντισυμβατικά βολεμένο Ρόντρικ, που είναι ένα μίγμα ανταγωνισμού και συνεργασίας, όπως και με τον κατά πολύ μικρότερο και κάπως κακομαθημένο αδελφό, τον Μάνι, οι συγκρούσεις που προκύπτουν με τους γονείς (καθόλα αναμενόμενες βέβαια, στη σχέση των γονέων με τα παιδιά τους), τα ζητήματα αυτοεικόνας, οι σχολικές επιδόσεις και οι προκλήσεις της σχολικής κοινότητας, οι σχέσεις με την ευρύτερη οικογένεια που μεταλλάσσονται με το χρόνο, το πώς βλέπει ένας έφηβος το άλλο φύλο, το γάμο, το διαζύγιο, τη γονεϊκότητα, είναι μερικά από τα θέματα που παρουσιάζονται στη σειρά των ημερολογίων του Σπασίκλα.

Ο τρόπος όμως δεν είναι τυπικά επαναληπτικός, αλλά παραγωγικός, καθώς όσο ο Γκρεγκ μεγαλώνει, τόσο και τα ποικίλα πεδία «αναμέτρησης» αναβαθμίζονται και αυτά, αναλύονται οι πτυχές τους, πάντα με τρόπο παραγωγικά κριτικό,

Ο Γκρεγκ είναι αφενός ο πρωταγωνιστής των ιστοριών της απαιτητικής καθημερινότητας, αφετέρου ο παρατηρητής, η «φωνή» του συγγραφέα, αλλά και το πρόσωπο διά του οποίου σκιαγραφούνται τα επιμέρους πρόσωπα του ημερολογίου. Η μητέρα του Γκρεγκ, η Σούζαν Χέφλι, έχει ισχυρή παρουσία στις ιστορίες. Αποτελεί τη μέση αμερικανίδα μητέρα, αν και στο πρόσωπό της όλες οι μητέρες μπορούν να βρουν κοινά σημεία: προστατευτική αλλά και ενισχυτική, με σαφή άποψη για τη διατροφή, τις σχέσεις, τη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, έχει ως προτεραιότητα την οικογένειά της, αν και νοιάζεται ουσιαστικά και για τη δική της εξέλιξη. Ο Σπασίκλας φαίνεται πώς αν και νιώθει ενίοτε ασφυκτικά μαζί της, ωστόσο έχουν ο ισχυρό δεσμό, κάτι που διατρέχει τα βιβλία. Ο Κίνι παρουσιάζει τη μητρική σχέση ως πολύ ουσιαστική για την ωρίμανση των εφήβων και την λειτουργία μιας οικογένειας, αλλά το κάνει με τρόπο σύγχρονο, χωρίς κλασικισμούς. Το πατρικό πρότυπο είναι επίσης παρόν, με ενδιαφέρουσες και χιουμοριστικές αποχρώσεις στο πρόσωπο του Φρανκ Χέφλι ,του πατέρα που είναι πάροχος, αυστηρός κάποιες φορές ή και «συνένοχος» στις αγορίστικες σκανταλιές κάποιες άλλες. Η οικογένεια είναι για τον Κίνι το βασικό σημείο εκκίνησης για την ενήλικη ζωή και υπάρχει η μέριμνα του συγγραφέα ώστε να παρουσιάζονται οι κρίσιμες πτυχές χωρίς ωραιοποιήσεις, με μπόλικη δόση κριτικού χιούμορ, αλλά πάντα με έμφαση στην ανάγκη να υπάρχει και να λειτουργεί. Εξάλλου δεν είναι λίγες οι φορές που ο Κίνι έχοντας ως παράσταση την οικογένεια του φίλου του Γκρεγκ, του Ράουλι, προβαίνει σε συγκρίσεις οικογενειακών μοντέλων ή όπως συμβαίνει με αφορμή άλλους χαρακτήρες, όπως είναι οι αδελφές της Σούζαν Χέφλι, ο θείος Γκάρι (αδελφός του Φρανκ Χέφλι), οι γιαγιάδες και οι παππούδες, αλλά και οικογένειες με τις οποίες οι Χέφλι σχετίζονται στον κοινωνικό τους χώρο. Η σχολική επίδοση και η θέση στην κοινωνία του σχολείου, οι αλλαγές στις φιλίες, τα πρώτα φλερτ, η σύγκριση με κάθε λογής πρότυπα, η αγωνία για ένα μέλλον επαγγελματικά ευχάριστο και οικονομικά προσοδοφόρο, τα πρότυπα που προάγονται από τα ΜΜΕ και την οικονομία της αγοράς, ακόμα και τα μοντέλα των διακοπών, του σωματότυπου, του μικροεγκλήματος κ.ο.κ, επανέρχονται στα ημερολόγια του Σπασίκλα. Ο τρόπος όμως δεν είναι τυπικά επαναληπτικός, αλλά παραγωγικός, καθώς όσο ο Γκρεγκ μεγαλώνει, τόσο και τα ποικίλα πεδία «αναμέτρησης» αναβαθμίζονται και αυτά, αναλύονται οι πτυχές τους, πάντα με τρόπο παραγωγικά κριτικό, που οδηγεί αβίαστα από το γέλιο στην περίσκεψη και πάλι στο γέλιο. Ένα γέλιο όμως που δεν είναι επιφανειακό ή απλώς εκτονωτικό˙ αντιθέτως είναι προϊόν στοχαστικής συγγραφής.

Εξάλλου το έχουμε ξαναγράψει ότι η σειρά το «Ημερολόγιο ενός Σπασίκλα» δεν είναι ένα παιδικό ημερολόγιο με τους μέσους συγγραφικούς όρους: «Είναι ένα ημερολόγιο-χρονικό, μια αντισυμβατική καταγραφή της καθημερινότητας. Η μεταιχμιακή φύση των βιβλίων με το ισοζύγιο γραπτού κειμένου και εικόνας κόμικ ελκύει το νέο σε ηλικία αναγνώστη, καθώς είναι ευθύβολη, μη γραμμική, αρκούντως εικονιστική και δεν προκαλεί «ίλιγγο» σε εκείνα τα παιδιά (και είναι πολλά) που δεν έχουν συνηθίσει στην ανάγνωση λογοτεχνικών βιβλίων ή δεν έχουν κατακτήσει ακόμα την αναγνωστική πειθαρχία που χρειάζεται για να ακολουθήσουν την μυθιστορηματική γραφή, με υπομονή και επιμονή μέχρι την τελευταία σελίδα. Σε έναν κόσμο όπου η εξοικείωση εξ απαλών ονύχων με την ψηφιακή τεχνολογία δημιουργεί εκτός των θετικών δεξιοτήτων, ζητήματα εστίασης της προσοχής και διακυμάνσεις στην αναγνωστική ικανότητα ή στην ικανότητα παρατεταμένης προσήλωσης, ο τρόπος που ο Τζεφ Κίνι δομεί τα εικονοβιβλία του Σπασίκλα βοηθά τους νεαρούς αναγνώστες ώστε αφενός να δεσμευτούν μέχρι τέλους στην ιστορία, αφετέρου να διαχειριστούν το βιβλίο με ελεγχόμενη ελευθερία. Σαν να είναι το δικό τους προσωπικό σημειωματάριο, το οποίο μπορούν να διαβάσουν απείθαρχα, αλλά παρόλα αυτά με συνοχή νοήματος-περιεχομένου».

Σε πρώτο επίπεδο λοιπόν ο Γκρεγκ Χέφλι ενσαρκώνει τον εφηβικό μέσο όρο. Η πρώτη ανάγνωση παρουσιάζει τον μαθητή του γυμνασίου-λυκείου που ζει την μικρομεσαία, αστική αμερικανική ζωή των προαστίων. Μια συνθήκη που διατρέχει την μικρομεσαία τάξη των δυτικών κοινωνιών, έστω με διακυμάνσεις. Οι περιπέτειες του Σπασίκλα λαμβάνουν χώρα σε μια τρόπον τινά «στρωμένη» πραγματικότητα. Λειτουργική οικογένεια, συγγενικό πλέγμα συμβατικό, εμπεδωμένοι κανόνες, σχολική καθημερινότητα, φίλοι και «αντίπαλοι» σε ισορροπία, ανησυχία και όνειρα για το μέλλον σε συνδυασμό με τη διερώτηση για τον εαυτό και τις δυνατότητές του, όλα είναι πλεγμένα σε μια «καθησυχαστική» νόρμα. Σε δεύτερη ανάγνωση όμως η ημερολογιακή γραφή εντάσσει αυτή την καθημερινότητα σε ένα οξύ κριτικό πλαίσιο. Τα σχόλια στο ημερολόγιο του Σπασίκλα έχουν ειδικό βάρος παρόλη την επίφαση ελαφρότητας, είναι αναστοχαστικά, με δόσεις υγιούς σαρκασμού. Το υπονομευτικό χιούμορ, οι έξυπνες ατάκες, η άρνηση σε οποιαδήποτε λογοκριτική διάθεση, την οποία επιβάλει οψίμως και στρεβλά η περιβόητη πολιτική ορθότητα, καθιστούν το ανάγνωσμα απολαυστικό. Υπό μια διασταλτική και ατελώνιστη οπτική, τα ημερολόγια του Σπασίκλα μπορούν να έχουν το ρόλο ενός εγχειριδίου κοινωνικής και πολιτισμικής ανάλυσης. Ο Κίνι θέλει οι νέοι σε ηλικία αναγνώστες να έχουν ενεργητική σχέση με το αφήγημα, πιστεύοντας βαθιά στις δυνατότητες πρόσληψης και ανάλυσης των παιδιών, των εφήβων, των νέων.

Ο Κίνι, καθότι είναι συγγραφέας με οξυμένο αισθητήριο, γνωρίζοντας τη δια-ηλικιακή πλέον δεξαμενή του Σπασίκλα, βαθμιαία εμβαθύνει όλο και περισσότερο στην κριτική που ασκεί μέσα από το φαινομενικά αστείο βιβλίο.

Οι περιπέτειες του Γκρεγκ Χέφλι, έτσι όπως εξελίσσονται τα δεκαεννέα χρόνια που εκδίδονται ανελλιπώς, αποκτούν προοδευτικά περισσότερο βάθος και εύρος. Τα εικονοβιβλία του Κίνι φαίνεται ότι εισέρχονται πλέον σε μια νέα φάση και αυτό είναι οπωσδήποτε υποσχόμενο και ανανεωτικό. Είναι επίσης φυσικό. Οι αναγνώστες που συμβαδίζουν χρονικά/ηλικιακά με το πρώτο βιβλίο της σειράς (κυκλοφόρησε στην Ελλάδα από τις εκδόσεις Ψυχογιός, το 2008 και στις ΗΠΑ το 2007), είναι πάνω από είκοσι χρόνων. Βρίσκονται σε παραγωγική ηλικιακή περίοδο, αντιμετωπίζουν σύνθετες προκλήσεις, κάποιοι ίσως έχουν γίνει και γονείς. Από αυτή τη δεξαμενή αναγνωστών υπάρχουν πάρα πολλοί που έχουν μείνει πιστοί στις περιπέτειες του Γκρεγκ Χέφλι, ενώ κάθε χρόνο νέοι αναγνώστες από την προεφηβική και εφηβική ηλικία προστίθενται στην «ομάδα» του Σπασίκλα. Ο Κίνι, καθότι είναι συγγραφέας με οξυμένο αισθητήριο, γνωρίζοντας τη δια-ηλικιακή πλέον δεξαμενή του Σπασίκλα, βαθμιαία εμβαθύνει όλο και περισσότερο στην κριτική που ασκεί μέσα από το φαινομενικά αστείο βιβλίο. Εμπλουτίζει τη θεματολογία, εστιάζει σε σημεία που προβληματίζουν τις κοινωνίες του δυτικού κόσμου˙ το κάνει με τρόπο ανάλαφρο, αισιόδοξο αλλά χωρίς να ωραιοποιεί ή να λειαίνει τις καταστάσεις, ώστε αυτές να είναι πια εκνευριστικά ανώδυνες. Η νέα ροπή είναι εμφανής στα δύο πιο πρόσφατες εκδόσεις.

«Το Ημερολόγιο ενός Σπασίκλα18: Ευκολάκι»: 

Έτσι, στο 18ο βιβλίο της σειράς, με τον τίτλο Το Ημερολόγιο ενός Σπασίκλα 18: Ευκολάκι, παρακολουθούμε τον Γκρεγκ Χέφλι και τον κοινωνικό του περίγυρο στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τη νέα σχολική πραγματικότητα. Μια πραγματικότητα που δεν έχει ριζικές αλλαγές ως προς τις εφηβικές σχέσεις καθαυτές, αλλά που όμως τίθεται σε ισχυρή δοκιμασία λόγω του εκπαιδευτικού συστήματος και κυρίως λόγω των κεντρικών πολιτικών του νεοφιλελευθερισμού.

Το γέλιο προκύπτει ανεπιτήδευτα, και συμπορεύεται με την αιχμηρή κριτική για ένα σύστημα που ωθεί τα σχολεία από την καλλιέργεια της άμιλλας και της γνώσης στην αρένα της ανεύρεσης χορηγιών και της σύνταξης επιχειρηματικών πλάνων δίχως αύριο.

Με εξαιρετικά δουλεμένη χιουμοριστική γραφή, παρουσιάζεται η αλυσίδα των μεταβάσεων στο σχολείο δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης που φοιτά ο Γκρεγκ. Μια αποτυχία στο διαπολιτειακό, τυποποιημένο τεστ γνώσεων οδηγεί σε μια σειρά από περικοπές, καθώς η χαμηλή βαθμολογία έχει άμεσο αντίκτυπο στη χρηματοδότηση του σχολείου, που όπως όλα τα δημόσια σχολεία ποτέ δεν έχουν την αρμόζουσα χρηματοδότηση. Ο διευθυντής περικόπτει θέσεις εργασίας, γίνονται εκπτώσεις στη σχολική φύλαξη, την καθαριότητα, ελαττώνονται οι θέσεις σχολικών νοσηλευτών, το εκπαιδευτικό υλικό γίνεται δυσεύρετο, η τέχνη και τα εργαστήρια καθίστανται ψιλά γράμματα, η θέρμανση μια πολυτέλεια και φυσικά τα τμήματα συμπτύσσονται, καθηγητές απολύονται ή παραιτούνται. Αυτό που φαίνεται ως λογική «τιμωρία», μια ποινή ώστε το σχολείο να αυξήσει τις επιδόσεις του, είναι στην ουσία το προκάλυμμα για τη συρρίκνωση του εκπαιδευτικού έργου, την αποσύνθεση της σχολικής κοινότητας και τέλος την αναστολή της λειτουργίας του σχολείου.

Οι ανακατατάξεις γίνονται το αντικείμενο του ανεξάντλητου σχολιασμού στο ημερολόγιο του Γκρεγκ. Το γέλιο προκύπτει ανεπιτήδευτα, και συμπορεύεται με την αιχμηρή κριτική για ένα σύστημα που ωθεί τα σχολεία από την καλλιέργεια της άμιλλας και της γνώσης στην αρένα της ανεύρεσης χορηγιών και της σύνταξης επιχειρηματικών πλάνων δίχως αύριο. Φυσικά η ιστορία έχει μια καλή συμβιβαστική κατάληξη και μαζί μη-τέλος, αλλά αυτό δεν αναιρεί την ανόητη δυστοπία, στην οποία στρέφει τη διαπεραστική του ματιά ο συγγραφέας διαμέσου των καλοδιαλεγμένων σχολίων και σκίτσων του έφηβου Σπασίκλα.

«Το Ημερολόγιο ενός Σπασίκλα 19: Άσ’τα Βράστα»: Οικογενειακές σχέσεις στη νέα πολιτισμική συνθήκη της εποχής των κοινωνικών δικτύων

Τη σκυτάλη, στη συνέχεια, παίρνει το φετινό 19ο βιβλίο της σειράς με τον τίτλο Το Ημερολόγιο ενός Σπασίκλα 19: Άσ’τα Βράστα. Μετά τη λήξη της περιπετειώδους σχολικής χρονιάς, η οικογένεια Χέφλι και το υπόλοιπο σόι της μητέρας του Γκρεγκ εκδράμουν μαζί, κατόπιν παράκλησης της γιαγιάς τους, για οικογενειακές διακοπές στο Ράτινεκ Άϊλαντ, στο θέρετρο που η μητέρα του, Σούζαν Χέφλι, και οι αδερφές της περνούσαν τα παιδικά και εφηβικά τους καλοκαίρια.

Ο Κίνι δια του alter ego του, του Γκρεγκ, αφήνει να εννοηθεί ότι θαύματα δεν γίνονται αλλά όλες οι σχέσεις είναι ασκήσεις ισορροπίας και συγκατάβασης.

Στη νέα περιπέτεια ο Κίνι εστιάζει με διερευνητικό βλέμμα, για ακόμη μια φορά, στις περίπλοκες σχέσεις αγάπης και απέχθειας, στα πλέγματα εξουσίας, στις συμμαχίες και στις αντεγκλήσεις εντός των οικογενειών και των συγγενικών δικτύων. Τώρα όμως η ματιά του Γκρεγκ είναι ωριμότερη, περισσότερο ολιστική. Με πρόφαση διάφορα ευτράπελα και καταστάσεις οικείες για την πλειοψηφία των αναγνωστών, ο Γκρεγκ αναλαμβάνει για ακόμη μια φορά το ρόλο του σχολιαστή των παθογενειών, των οικογενειακών δυναμικών αλλά και των διαφόρων προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς, όπως αυτές εκφράζονται και συνάμα βραχυκυκλώνουν σε περιβάλλον υποτιθέμενης θερινής ραστώνης. Στις σπαρταριστές σκηνές το κείμενο συνωμοτεί, όπως πάντα, ευρηματικά, με τα σκίτσα του Κίνι. Η υπόθεση, καθώς εξελίσσεται, εκπλήσσει ευχάριστα τους αναγνώστες, ανεξαρτήτως ηλικίας, αφού καθένας και ανάλογα του επιπέδου αναγνωστικής ωριμότητας και ηλικιακής φάσης θα βρει εκείνο που θα τον κινητοποιήσει. Στη βασική αφήγηση διαπλέκονται πολιτιστικά ζητήματα όπως η τέχνη και η κριτική της, η γαστρονομία με τη δική της κριτική, και φυσικά η φρενίτιδα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, εκεί όπου διάφοροι επιτήδειοι, εκμεταλλευόμενοι τις δυνατότητες της τεχνολογίας και της ψυχολογίας του θεατή, χτίζουν προσοδοφόρες καριέρες διαφημίζοντας το απίθανης κοινοτοπίας (έως και ανοησίας) υλικό τους. Μετά την επιστροφή από τις θερινές διακοπές, το συγγενικό δίκτυο δεν έχει αλλάξει παρ’ όλες τις πικάντικες αλήθειες που συζητήθηκαν.

Ο Κίνι δια του alter ego του, του Γκρεγκ, αφήνει να εννοηθεί ότι θαύματα δεν γίνονται αλλά όλες οι σχέσεις είναι ασκήσεις ισορροπίας και συγκατάβασης. Η κριτική του ματιά όμως εστιάζει εμφατικά στη νέα πολιτισμική συνθήκη που έχει εδραιωθεί, η οποία αξιώνει τη διαμεσολάβηση των κοινωνικών δικτύων σε κάθε τι, αφαιρώντας από τους ανθρώπους κρίσιμους διανοητικούς πόρους. Η μετάφραση της Πετρούλας Γαβριηλίδου αποτελεί πλέον σταθερή αξία για τη γλωσσική και υφολογική απόδοση της πολύ προσωπικής γραφής του Κίνι.

Το Ημερολόγιο ενός Σπασίκλα είναι αναπόσπαστο κομμάτι της ετήσιας αναγνωστικής μας δράσης. Το γέλιο είναι άφθονο, η σύμπλεξη λόγου και εικόνας ενεργοποιεί αβίαστα τη σκέψη και την περίσκεψη και η διασκέδαση είναι εγγυημένη. Ο αγαπημένος μας Σπασίκλας δεν παρατηρεί απλώς τον κόσμο γύρω του, στοχάζεται, κρίνει, αξιώνει ουσιαστικό ρόλο, αγαπάει και αντιπαθεί συνειδητοποιημένα, θέτει στόχους, ενώ αποδέχεται και τις αποτυχίες, επινοεί κόλπα για να ελαφρύνει τις ευθύνες του. Συνεχίζει απτόητος, κάνοντας όλα τα λάθη που οδηγούν σταδιακά στην πείρα της ενήλικης ζωής, μένοντας ακόμα ή και για πάντα έφηβος.

* Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός, κριτικός θεάτρου και βιβλίου.