ble-katafygio

Για το μυθιστόρημα για εφήβους «Μπλε καταφύγιο» (μτφρ. Τάνια Σταύρου)  της Σούζαν Κρέλερ που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Της Σίσσυς Τσιφλίδου

Το θέμα της παιδικής κακοποίησης σίγουρα δεν εμφανίζεται για πρώτη φορά στην παιδική-εφηβική λογοτεχνία. Στην πραγματικότητα η λογοτεχνία χαρακτηρίζεται από την αμφίδρομη σχέση της με τον κοινωνικό, πολιτικό, ιδεολογικό φορέα κάθε ιστορικής εποχής, αποτυπώνει τις δομές εξουσίας που διαμορφώνουν τις σχέσεις παιδιών-ενηλίκων, στην ουσία αντικατοπτρίζει τη στερεοτυπική αντίληψη της εκάστοτε κοινωνίας για το ίδιο το παιδί.

Ήδη από τα παλιά χρόνια τα λαϊκά αλλά και αργότερα τα κλασικά παραμύθια καταγράφουν βιαιοπραγίες και ακρότητες που σημειώνονται τόσο στο στενό οικογενειακό όσο και στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον του παιδιού, οι οποίες πολλές φορές ξεπερνούν τη φαντασία του σύγχρονου ενήλικα αναγνώστη και σαφέστατα ανάγονται σε αρχέγονα ένστικτα του ανθρώπου, όπως αναφέρουν οι μελέτες για τις πρωτόγονες τελετουργίες και τα εθιμικά στις απαρχές σύστασης των ανθρωπίνων κοινωνιών.

Παρόλα αυτά η παιδική κακοποίηση δεν αποτελεί μια ιδιαίτερη θεματική της ελληνικής παιδικής-εφηβικής λογοτεχνίας[1] κατά συνέπεια και των μελετών της σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει στην αντίστοιχη παγκόσμια λογοτεχνία όπου η ηλικιακή απεύθυνση των βιβλίων που αφορούν στη σωματική κακοποίηση του παιδιού ξεκινά ήδη από πολύ μικρές ηλικίες και μετρά ένα σημαντικό πλήθος αναφορών στο θέμα αυτό.

To άτομο που βιαιοπραγεί, αλλά παράλληλα ασκεί και λεκτικό εκφοβισμό (δεν διαχωρίζονται εύκολα αυτές οι περιπτώσεις), δηλαδή ο πατέρας των παιδιών, δεν εμφανίζεται, παρά η παρουσία του σημειώνεται υπαινικτικά στους πρωταγωνιστές της ιστορίας.

Το έργο της Κρέλερ μπορεί να τοποθετηθεί αφηγηματικά στην αρχή μιας κλίμακας ρεαλιστικής αποτύπωσης του φαινομένου η οποία προοδευτικά εισέρχεται στη λογοτεχνία των ενηλίκων. Έτσι, στο μυθιστόρημα Μπλε Καταφύγιο, το άτομο που βιαιοπραγεί, αλλά παράλληλα ασκεί και λεκτικό εκφοβισμό (δεν διαχωρίζονται εύκολα αυτές οι περιπτώσεις), δηλαδή ο πατέρας των παιδιών, δεν εμφανίζεται, παρά η παρουσία του σημειώνεται υπαινικτικά στους πρωταγωνιστές της ιστορίας: τα παιδιά, η Ιουλία και ο Μαξ, έχουν μελανιές στο σώμα τους, οι ενήλικες υπολήπτονται τον κ. Μπράντνερ, ιδιοκτήτη μιας αντιπροσωπίας αυτοκινήτων από την οποία οι περισσότεροι στο χωριό έχουν προμηθευτεί τα αυτοκίνητά τους. Η κοινωνία στην οποία εκτυλίσσεται η ιστορία είναι το Μπάρενμπουργκ, ένα γερμανικό χωριό που κατοικείται στην πλειοψηφία του από μεσήλικες και υπερήλικες. Καθόλου τυχαία επιλογή, αφού το συγκεκριμένο δυναμικό καθρεφτίζει με παραδειγματικό τρόπο τον συντηρητισμό και τον εφησυχασμό των ενηλίκων.

Την ιστορία διηγείται η δεκατριάχρονη Μάσα που περνάει εκεί τις καλοκαιρινές της διακοπές με τον παππού και τη γιαγιά της και βιώνει το δικό της δράμα. Το θαρραλέο κοριτσάκι από τη μια πλευρά ζει μ’ έναν πατέρα που «περιμένει ένα θαύμα» δακρυσμένος, ακούει Cohen και ποτέ δεν έρχεται στο σπίτι των παππούδων επειδή του θυμίζει τον αιφνίδιο θάνατο της γυναίκας του. Από την άλλη είναι αποφασισμένη να μη σωπάσει μπροστά στο άλλο δράμα που ξετυλίγεται μπροστά της με τα δύο αδέρφια που εμφανίζονται στην παιδική χαρά και περνούν τις ελεύθερες ώρες τους ακούγοντας μουσική, κουβαλώντας στην κοιλιά τους πολύχρωμες μελανιές, πάντα μοναχικά και σιωπηλά. Η δύναμη της μουσικής είναι ένα από τα μοτίβα του έργου: «όταν την έχεις στ’ αυτιά σου δεν μπορεί να σε πειράξει κανείς… Και, τέλος, αυτή η μουσική στρέφεται μόνο γύρω από έναν. Από μένα».

Ο μικρός Μαξ χαϊδεύει το μάγουλό του, τον παρηγορεί ο φανταστικός του φίλος, ο Πάμπλο, σημειώνοντας την ανάγκη του κακοποιημένου παιδιού να δραπετεύσει σε μια φανταστική πραγματικότητα, αφού «ο Πάμπλο ερχόταν κι έφευγε όποτε ήθελε». Η αδερφή του, η Ιουλία, πασχίζει με κάθε τρόπο να καλύψει το τι συμβαίνει στο σπίτι τους ενοχοποιώντας την ίδια και τον αδερφό της.

Η απαγωγή των παιδιών, εξαφάνιση για τους ανυποψίαστους χωριανούς, είναι μια γροθιά στην εφησυχασμένη συνείδηση των ηλικιωμένων κατοίκων του χωριού, και προκαλεί ρήγμα στο φράγμα του καθωσπρεπισμού τους και της παγιωμένης στερεοτυπικής αντίληψης.

«Και ξαφνικά κατάλαβα πως υπάρχουν τρόποι να βοηθάς τους ανθρώπους», εξομολογείται η Μάσα. Η απαγωγή των παιδιών, εξαφάνιση για τους ανυποψίαστους χωριανούς, είναι μια γροθιά στην εφησυχασμένη συνείδηση των ηλικιωμένων κατοίκων του χωριού, και προκαλεί ρήγμα στο φράγμα του καθωσπρεπισμού τους και της παγιωμένης στερεοτυπικής αντίληψης που εκφράζει η συντηρητική κυρία Τράουτχεν: «Έχεις αποδείξεις; Τότε μη μιλάς… Δε συμβαίνουν αυτά στην περιοχή μας. Ούτε πρέπει να συμβούν, δεν πρέπει να εισχωρήσει ούτε κακό αίμα ούτε τίποτα. Τι ξέρουμε τελικά; Τίποτα». Το θετικό στοιχείο είναι ότι η απουσία των παιδιών στο τέλος δίνει φωνή στη σιωπηλή μητέρα που για χρόνια καταδυναστεύεται από τον φόβο της και βυθίζεται μελαγχολικά στη σιωπή της. Ουσιαστικά, βέβαια, η λύση έρχεται από τον γιατρό που εξετάζει τα παιδιά μόλις αυτά ανακαλύπτονται στο «μπλε καταφύγιο», μια παλιά εγκαταλειμμένη αποθήκη στη μέση ενός σταροχώραφου στην οποία η Μάσα τα κλειδώνει για να τα προστατεύσει από τον βίαιο πατέρα τους.

Η Κρέλερ διαθέτει διεισδυτική γραφή που καταβυθίζεται στο εσωτερικό του ψυχισμού των ηρώων της θέτοντας θέματα όπως τη δομή της ευτυχίας, τον προσδιορισμό της και τους κανόνες της.

Δεν έχουμε πάντα στη ζωή ευτυχή κατάληξη αυτών των περιστατικών. Τις περισσότερες φορές τα θύματα υποφέρουν σιωπηρά χωρίς να εκδηλώνουν ή να εκφράζουν με οποιονδήποτε τρόπο τα συναισθήματά τους, χωρίς να καταγγέλλουν τη βίαιη συμπεριφορά, αλλά προσδοκούμε ότι θα έχουμε και την ευτυχή έκβαση των πραγμάτων, όπως αυτή που επιτυγχάνει η μεγαλύτερη αδερφή του Θωμά στο έργο του Χις Κέγερ Το βιβλίο όλων των πραγμάτων, που ουσιαστικά παίρνει την κατάσταση στα χέρια της όταν μ’ ένα μαχαίρι απειλεί τον πατέρα να σταματήσει πια την εκφοβιστική του συμπεριφορά σώζοντας έτσι τη ζωή του αδερφού της και της μητέρας της. Βέβαια, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η κοινωνία στο βιβλίο του Κέγερ δεν αποσιωπά αλλά αντιδρά στο δράμα που βιώνει η οικογένεια. Το βιβλίο αυτό θα λέγαμε ότι θα μπορούσε να τοποθετηθεί στη μέση της κλίμακας που προαναφέραμε, ενώ στο τέλος της, και πλέον στον χώρο της λογοτεχνίας των ενηλίκων, θα τοποθετούσαμε το ομώνυμο διήγημα της συλλογής της Λένας Κιτσοπούλου «Το μάτι του ψαριού» (εκδ. Μεταίχμιο) όπου ένα μικρό παιδί αντιγράφει ασυνείδητα τις σκηνές ενδοοικογενειακής βίας που βιώνει. Εδώ βέβαια το όριο αναπαράστασης είναι αποτρεπτικό έως και τραυματικό για ένα μικρό παιδί, αλλά αληθινά συγκλονιστικό για κάθε ενήλικα.

Σήμερα η διαφορά δεν βρίσκεται τόσο στην αποτύπωση του φαινομένου της παιδικής κακοποίησης και το καθρέφτισμα μιας σκληρής πραγματικότητας με ρεαλιστικό τρόπο όσο, κυρίως, στον σκοπό που επιτελεί η λογοτεχνία δίνοντας πλέον στο ίδιο το παιδί έναν πρωταγωνιστικό καταγγελτικό ρόλο. 

Σήμερα θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί ότι στον χώρο της παιδικής-εφηβικής λογοτεχνίας, όπου το παιδί-αναγνώστης ταυτίζεται με τον ήρωα της ιστορίας, η διαφορά δεν βρίσκεται τόσο στην αποτύπωση του φαινομένου της παιδικής κακοποίησης και το καθρέφτισμα μιας σκληρής πραγματικότητας με ρεαλιστικό τρόπο όσο, κυρίως, στον σκοπό που επιτελεί η λογοτεχνία δίνοντας πλέον στο ίδιο το παιδί έναν πρωταγωνιστικό καταγγελτικό ρόλο. Ο καταπιεσμένος ήρωας αποκτά δύναμη, οπλίζεται με αποφασιστικότητα και θάρρος, η φωνή του ενδυναμώνεται ώστε να αναλάβει ο ίδιος πρωτοβουλίες. Το παιδί πρωταγωνιστεί ως κεντρικός ήρωας-αφηγητής στην ιστορία της κακοποίησης, συγκρούεται με τις πρακτικές και τη βιαιότητα των ενηλίκων, αρνείται να είναι ο συνένοχος ή ο αποδέκτης μιας άνισης μεταχείρισης που κακοποιεί βάναυσα το σώμα του και αφήνει ανεξίτηλα σημάδια στην ψυχή του, γίνεται το ίδιο φορέας εξουσίας στη δόμηση του ενήλικου εαυτού του αμφισβητώντας το ίδιο -και μαζί με αυτό ο ενήλικας συγγραφέας και η σύγχρονη «μεταμοντέρνα» κοινωνία- τα κοινωνικά στερεότυπα. Μέσω μιας νέας «κοπής παραμυθιών» τελικά παρατηρούμε να επαναξιολογείται η αυθεντία των γονιών, η ωριμότητά τους, η εξουσιαστική σχέση γονιών και παιδιών, εξετάζονται εκ νέου οι κανόνες που διέπουν την καθημερινότητά του παιδιού αλλά, επίσης σημαντικό, το παιδί κατανοεί δύσκολες έννοιες, όπως τη σωματική κακοποίηση, καλά κρυμμένες από τους ενήλικες που τις περισσότερες φορές δεν ξέρουν πώς να τις χειριστούν με τρόπο εύληπτο και μη τραυματικό για το παιδί, που ενσωματώνονται στο λεξιλόγιο του παιδιού με έναν βιωματικό τρόπο. 

Με αυτό το σκεπτικό καλό θα ήταν να τολμάμε να επιλέγουμε και βιβλία με τέτοια ιδιαίτερη θεματική για εμάς και τα παιδιά μας, αρνούμενοι να αφήνουμε ένα κομμάτι της πραγματικότητας στο σκοτάδι της άγνοιας, του εφησυχασμού, της αμφιβολίας και της αδιαφορίας, όχι γιατί πρωτίστως περιμένουμε από τα παιδιά να αναλάβουν δράση –χωρίς να αρνούμαστε πως και αυτό είναι το ζητούμενο– αλλά για να περάσουμε το μήνυμα της ευαισθησίας και της κοινωνικής αλληλεγγύης, πως ό,τι συμβαίνει στον διπλανό μας μάς αφορά όλους εξίσου.

* Η ΣΙΣΣΥ ΤΣΙΦΛΙΔΟΥ είναι εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση και διδάκτωρ ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Αθηνών.

[1] Ίσως το ζήτημα και οι συνέπειές του να αρχίζουν να προσεγγίζονται στην έκρηξη εγχώριας εκδοτικής παραγωγής των τελευταίων ετών των βιβλίων που αφορούν στον σχολικό εκφοβισμό με τις έμμεσες αναφορές στο οικογενειακό περιβάλλον του παιδιού που εκφοβίζει. Και πάλι, όμως, θα παρατηρούσαμε ότι τα βιβλία αυτά απευθύνονται κυρίως σε εφήβους και δεν εστιάζουν στο θέμα αυτό.


 
ble-katafygio-260Το μπλε καταφύγιο
Σούζαν Κρέλερ
Μτφρ. 
Εκδ. Ψυχογιός
Σελ. 232, τιμή εκδότη € 13,24
 
politeia-link
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Νήματα που ενώνουν» της Κίκας Χατζοπούλου: Ένα (υπερ)φιλόδοξο μετα-μυθολογικό θρίλερ για εφήβους και νέους

«Νήματα που ενώνουν» της Κίκας Χατζοπούλου: Ένα (υπερ)φιλόδοξο μετα-μυθολογικό θρίλερ για εφήβους και νέους

Για το μυθιστόρημα για εφήβους και νέους «Νήματα που ενώνουν» της Κίκας Χατζοπούλου που κυκλοφορεί σε μετάφραση Βούλας Αυγουστίνου από τις εκδόσεις Πατάκη.

Γράφει η Ελευθερία Ράπτου

Η Κίκα Χατζοπούλου γράφει στα αγγλικά πολυδαίδαλες ιστορίες με μυθικά ...

«Κοσμοναύτης» του Σπύρου Γιαννακόπουλου: Μυθιστόρημα ενηλικίωσης με sci-fi έμπνευση και φόντο τη σύγχρονη Αθήνα για εφήβους και νέους

«Κοσμοναύτης» του Σπύρου Γιαννακόπουλου: Μυθιστόρημα ενηλικίωσης με sci-fi έμπνευση και φόντο τη σύγχρονη Αθήνα για εφήβους και νέους

Για το sci-fi μυθιστόρημα ενηλικίωσης «Κοσμοναύτης» του Σπύρου Γιαννακόπουλου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη. Σχεδασμός εξωφύλλου: Kanellos Cob. 

Γράφει η Ελευθερία Ράπτου

Μία ιστορία με sci-fi έμπνευση, «ένα β...

«Τέταρτη Πτέρυγα» της Ρεμπέκα Γιάρος – Πολιτικά παιχνίδια, ηρωισμοί και… δράκοι σε ένα μυθιστόρημα για εφήβους και νέους

«Τέταρτη Πτέρυγα» της Ρεμπέκα Γιάρος – Πολιτικά παιχνίδια, ηρωισμοί και… δράκοι σε ένα μυθιστόρημα για εφήβους και νέους

Για το μυθιστόρημα της Ρεμπέκα Γιάρος [Rebecca Yaros] «Τέταρτη πτέρυγα» (μτφρ. Νοέλα Ελιασά, εκδ. Διόπτρα) όπου πολιτικά παιχνίδια, ηρωισμοί και δράκοι μπλέκονται σε ένα εμβυθιστικό σύμπαν. Κεντρική εικόνα: Εικονογράφηση XenaFay. 

Γράφει η Ελευθερία Ράπτου

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Το περίεργο μαξιλάρι» του Μισέλ Φάις (κριτική)  – Πού πάνε τα όνειρα όταν ξυπνάμε;

«Το περίεργο μαξιλάρι» του Μισέλ Φάις (κριτική)  – Πού πάνε τα όνειρα όταν ξυπνάμε;

Για το παραμύθι του Μισέλ Φάις «Το περίεργο μαξιλάρι», σε εικονογράφηση Ντανιέλας Σταματιάδη από τις εκδόσεις Πατάκη. 

Γράφει ο Μάνος Κοντολέων

Γιατί ένας ενήλικας να γράψει ένα λογοτεχνικό κείμενο που θα το εντάξει στ...

Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης: Η ανθολογία του Νικηφόρου Βρεττάκου μαθαίνει στα παιδιά να διαβάζουν ποίηση

Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης: Η ανθολογία του Νικηφόρου Βρεττάκου μαθαίνει στα παιδιά να διαβάζουν ποίηση

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης, ανατρέχουμε στην «Ανθολογία Ποίησης για παιδιά και νέους» του Νικηφόρου Βρεττάκου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.

Ομάδα 018

Πριν από ακριβώς 45 χρόνια, τον Μάρτιο του 1979, ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος εξ...

Κρις Νέιλορ-Μπαλεστέρος: «Τα παιδιά που διαβάζοντας διασκεδάζουν θα γίνουν αναγνώστες για μια ζωή»

Κρις Νέιλορ-Μπαλεστέρος: «Τα παιδιά που διαβάζοντας διασκεδάζουν θα γίνουν αναγνώστες για μια ζωή»

Με αφορμή την κυκλοφορία της τρίτης ιστορίας με ήρωες τους Φρανκ & Μπερτ και τίτλο «Πικνίκ με μπισκότα» (μτφρ. Λύντη Γαλάτη, εκδ. Διόπτρα) είχαμε μια πολύ ενδιαφέρουσα όσο και αποκαλυπτική γραπτή επικοινωνία με τον Βρετανό συγγραφέα και εικονογράφο Κρις Νέιλορ-Μπαλεστέρος. 

Συνέντευξη στην Ε...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης: Η ανθολογία του Νικηφόρου Βρεττάκου μαθαίνει στα παιδιά να διαβάζουν ποίηση

Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης: Η ανθολογία του Νικηφόρου Βρεττάκου μαθαίνει στα παιδιά να διαβάζουν ποίηση

Με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Ποίησης, ανατρέχουμε στην «Ανθολογία Ποίησης για παιδιά και νέους» του Νικηφόρου Βρεττάκου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος.

Ομάδα 018

Πριν από ακριβώς 45 χρόνια, τον Μάρτιο του 1979, ο ποιητής Νικηφόρος Βρεττάκος εξ...

Το Φάντασμα του Κάντερβιλ, του Όσκαρ Ουάιλντ – Ανάγνωσμα για παιδιά που αντέχει στο χρόνο και η θεατρική μεταφορά του

Το Φάντασμα του Κάντερβιλ, του Όσκαρ Ουάιλντ – Ανάγνωσμα για παιδιά που αντέχει στο χρόνο και η θεατρική μεταφορά του

«Το φάντασμα του Κάντερβιλ» του Όσκαρ Ουάιλντ, το ανάγνωσμα που αντέχει στο χρόνο και απευθύνεται σε παιδιά και εφήβους αλλά και στο ενήλικο κοινό, ανεβαίνει στο θέατρο Βεάκη σε σκηνοθεσία Δημήτρη Δεγαΐτη και μετάφραση – θεατρική διασκευή Άνδρης Θεοδότου. Η κριτική αποτίμηση της παράστασης και αναγνωστικές προτ...

Κουήρ ορατότητα και αποδοχή σε βιβλία για εφήβους – Πώς (δεν) προωθείται στα σχολεία ο διάλογος για τις έμφυλες ταυτότητες

Κουήρ ορατότητα και αποδοχή σε βιβλία για εφήβους – Πώς (δεν) προωθείται στα σχολεία ο διάλογος για τις έμφυλες ταυτότητες

Με αφορμή τη βίαιη επίθεση σε δύο non-binary άτομα στη Θεσσαλονίκη από νεαρούς πολλοί από τους οποίους είναι ανήλικοι, τίθεται το ερώτημα με ποια εργαλεία προσεγγίζονται στα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, και ειδικά στα Λύκεια, ζητήματα έμφυλων ταυτοτήτων και τι θέση έχουν βιβλία με κουήρ θεματολογία σε σχο...

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ