Για το μυθιστόρημα «Η εφεύρεση του Ούγκο Καμπρέ» (μτφρ. Αργυρώ Πιπίνη) του Μπράιαν Σέλζνικ που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ψυχογιός.
Του Μάκη Πανώριου
Στις αρχές του περασμένου αιώνα η βιομηχανική επανάσταση βρίσκεται ήδη σε πλήρη εξέλιξη και εντυπωσιακή ανοδική πορεία∙ προχωρά με ταχύτατους ρυθμούς, εμφανίζοντας συνεχώς εκπληκτικά επιτεύγματα που προοιωνίζονται ένα αδιανόητο μέλλον.
Αναγγελία νέας εποχής
Και όχι μόνο: Αναγγέλλουν την Νέα Εποχή της Επιστήμης και της Τεχνολογίας, που προελαύνει ακάθεκτη, καταθέτοντας επί καθημερινής σχεδόν βάσεως τα ‘θαύματά’ της. Ένα απ’ αυτά, που θεωρείται και το βασικό της σύμβολο, με διάφορες αδιανόητες εκδοχές και παραλλαγές του, πιθανώς το πλέον ενδιαφέρον, όπως θα αποδειχτεί προϊόντος του χρόνου, που θα κυριαρχήσει στο μέλλον, είναι το πρώτο μηχανικό ανδροειδές, το λεγόμενο Αυτόματο. Αρχετυπικός πρόγονός του ο ‘μυθολογικός’ Τάλως, ένα μηχανικό δημιούργημα του θεού Ηφαίστου. Το Αυτόματο είναι ο πρόγονος του Ρομπότ, της ‘σκεπτόμενης’ μηχανής, που δεν αποκλείεται, είναι ίσως πιθανό, να υποσκελίσει και υπερβεί τον ίδιο τον δημιουργό του, τον άνθρωπο. Τουλάχιστον αυτό οραματίστηκε ο σπουδαίος Αμερικανός συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας Ισαάκ Ασίμοφ, το 1952, μέσω της κλασικής συλλογής διηγημάτων του, «Εγώ, το Ρομπότ». Θεωρεί την υπερτέλεια μηχανή που ‘φαντάστηκε’, ως την μόνη ενδεδειγμένη να ‘κυβερνήσει’ τον κόσμο, επειδή μοιάζει να είναι η απόλυτη συνισταμένη της ανθρώπινης ευφυΐας. Ο δρόμος, ωστόσο, προς αυτό το αδιανόητο ‘φανταστικό’ επίτευγμα, είναι βέβαια μακρύς και δύσκολος, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί να στεφθεί από επιτυχία. Ούτως ή άλλως η έναρξη της κατασκευής του εντοπίζεται στην προαναφερθείσα εποχή των θαυμάτων, και θεωρείται ένα από τα πλέον φιλόδοξα και τολμηρά δείγματά της. Το Αυτόματο-ρομπότ που θα συναντήσει ο αναγνώστης στις σελίδες του ανά χείρας μυθιστορήματος, είναι η πρώτη ‘λογική’ μηχανή που αφήνει πίσω της όλες τις προσπάθειες του παρελθόντος να κατασκευαστούν μηχανές που να μιμούνται το πρωτότυπό τους. Πουλιά που κελαηδούν, σκύλους που γαυγίζουν, κούκλες που τραγουδούν (να θυμηθούμε την Κούκλα-ρομπότ που εμφανίζεται στα «Παραμύθια του Όφμαν», του Όφεμπαχ). Το εν λόγω Αυτόματο όταν τεθεί σε λειτουργία «αρχίζει να γράφει». Με λέξεις, φράσεις και σύμβολα μεταδίνει ένα λογικό μήνυμα, που ο άνθρωπος καλείται να αποκρυπτογραφήσει. Αυτό το θαύμα, το υπονοεί σαφέστατα το μυθιστορηματικό αυτό εύρημα, μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο αν ο άνθρωπος συνειδητοποιήσει τις απεριόριστες δυνάμεις με τις οποίες τον έχει προικίσει η φύση και τις χρησιμοποιήσει επ’ ωφελεία του συνανθρώπου του. Το επιβεβαιώνουν οι μέχρι σήμερα πολιτισμικές κατακτήσεις του, στις οποίες περιλαμβάνονται οι κορυφαίες στιγμές του πνεύματος και τα μεγαλοφυή επιτεύγματα επιστήμης και τεχνολογίας.
Το μυθιστόρημα του Μπράιαν Σέλζνικ εστιάζει το ενδιαφέρον του και την προβληματική του σε ένα απ’ αυτά τα θαυμαστά επιτεύγματα, η προοδευτική βελτίωση του οποίου υπερέβη τον αρχικό διασκεδαστικό ρόλο του, και έφτασε να γίνει το πλέον άμεσο όργανο σχολιασμού του ανθρώπινου αινίγματος. Πρόκειται για τον κινηματογράφο. Η λεγόμενη ‘κινούμενη εικόνα’ του δεν εξαντλήθηκε μόνο στην εξωτερική περιγραφή της ρεαλιστικής πραγματικότητας, αλλά υπερβαίνοντας, στην κυριολεξία, τις δυνατότητές της ή χάριν αυτών, εισέβαλε στο ανθρώπινο άδυτο και κατέγραψε τις φαντασιώσεις του ανθρώπου, αποκαλύπτοντας παράλληλα τον άλλο, αδιανόητο εαυτό του, τον οποίο είχε ήδη επισημάνει η λογοτεχνία και η ζωγραφική. Το «ποιητικό, αναρχικό ‘όνειρο’», και το «προκλητικό, τολμηρό ‘αν’» βρήκαν επιτέλους το δικό τους ‘βήμα’ για να ‘μιλήσουν’. Κι ο λόγος τους είναι ερεθιστικός, σημαντικός και βαθύς. Η υπαρξιακή προσέγγισή του αποκαλύπτει τον άνθρωπο, απεκδυμένο απ’ τις ψευδαισθήσεις του επιφανειακά αναγνώσιμου ρεαλισμού∙ δεν τον υπονομεύει αλλά καταδεικνύει την εσωτερική του αινιγματική διάσταση. Υπό αυτή την έννοια ο άνθρωπος είναι ένας Άλλος που χρησιμοποιεί τον εξωτερικό εαυτό του για να πραγματοποιήσει το Αδύνατο. Ο αναγνώστης θα το διαπιστώσει στην ιστορία που αφηγείται με ιδιαιτέρως γλαφυρό και παραστατικό τρόπο ο Μπράιαν Σέλζνικ. Οι εικόνες του ίδιου του συγγραφέα που κοσμούν το κείμενό του το επιβεβαιώνουν.
Το βιβλίο του Μπράιαν Σέλζνικ είναι ένα νέο είδος λογοτεχνίας, παράδοξης ωραιότητας. Σύμφωνα με τον ίδιο τον συγγραφέα του, είναι ένας καλλιτεχνικός συνδυασμός μυθιστορήματος, εικονογραφημένου βιβλίου, κόμικς, γκράφικ νόβελ και ταινίας. Χωρίς να είναι ένα από αυτά, είναι όλα μαζί.
Αρχές του περασμένου αιώνα. Ατμομηχανές διασχίζουν τις ηπείρους, ιπτάμενα οχήματα ταξιδεύουν στους ουρανούς, κι ένα πλήθος άλλων ‘θαυμάτων’ κάνουν συνεχώς την εμφάνισή τους. Η τεχνολογική εποχή διαμορφώνει ένα άλλο καθημερινό, και όχι μόνο, μοντέλο ζωής. Ο δωδεκάχρονος Ουγκό Καμπέ ζει σε ένα απομονωμένο δωματιάκι στον σιδηροδρομικό σταθμό του Παρισιού. Ορφανός και πάμφτωχος επιβιώνει με μικροκλοπές. Η θλιβερή καθημερινότητά του θα αλλάξει προς το καλύτερο όταν εμφανιστεί στη ζωή του ένα εκκεντρικό, πανέξυπνο κορίτσι. Δεν είναι ο μόνος άνθρωπος που θα αναπτερώσει τις ελπίδες του. Ο ιδιοκτήτης ενός μαγαζιού παιχνιδιών και ρολογιών, παράξενος, ιδιόμορφος, πικρόχολος, θα παίξει σημαντικό, τον πρώτο πιθανώς ρόλο, στη ζωή αυτού του αθώου γαβριά που μοιάζει να έχει βγει από τις σελίδες του Ντίκενς, κυρίως απ’ τους «Αθλίους», του συνονόματός του μεγάλου συγγραφέα Βίκτορ Ουγκό. Στο βάθος της μνήμης του παιδιού η ωραία μορφή του Πατέρα, που δεν ήταν ένας κοινός άνθρωπος. Ή δεν ήταν μόνο αυτό. Επρόκειτο για ένα σπουδαίο επιστήμονα που είχε την ατυχία να γεννηθεί σε λάθος εποχή. Αυτό, όμως, δεν τον εμπόδισε να καταθέσει έργο, επιβεβαιώνοντας τον προαναφερόμενο Άλλο Εαυτό, που εμπεριέχει ο άνθρωπος. Ο εν λόγω, προοδευτικός ονειροπόλος ανθρωπιστής, δεν άφησε ούτε μία δραχμή στον Ουγκό, παρά μόνο ένα μηχανικό Αυτόματο, για το οποίο ήδη έχει γίνει λόγος. Αυτό το αρχετυπικό ρομπότ είναι ο ήχος του επερχόμενου μέλλοντος. Σε εμβρυακή προς ώρας κατάσταση, δεν μπορεί ακόμη να μιλήσει, μπορεί όμως να γράψει και να ζωγραφίσει. Αλλά προηγουμένως πρέπει να διορθωθεί για να λειτουργήσει. Την εργασία αυτή θα αναλάβει ο Ουγκό. Κι έτσι, θα έρθει σε επαφή με τον περίεργο ιδιοκτήτη του μικρού μαγαζιού που φυλάει ως κόρη οφθαλμού ένα σημειωματάριο με αλλόκοτα σχέδια και εικόνες που σχετίζονται με το Αυτόματο και που πιθανώς θα βοηθήσουν στην βελτίωσή του. Ούτε και αυτός είναι ένας τυχαίος άνθρωπος. Κατ’ αρχήν, έναντι όλων των φανταστικών προσώπων που επανδρώνουν την ιστορία, είναι ο μόνος πραγματικός, που ο συγγραφέας τον μεταμφιέζει καταλλήλως προς χάριν του έργου του. Πρόκειται για τον Ζορζ Μελιές (Παρίσι 1861-1938), τον σπουδαίο πρωτοπόρο του φανταστικού σινεμά, του μυθοπλαστικού κινηματογράφου γενικότερα. Αρχικά εργάστηκε ως μάγος και ταχυδακτυλουργός στα θέατρα της εποχής του. Ως άνθρωπος της μεταβατικής εποχής του, που προχωρούσε με αλματώδη βήματα, συνειδητοποίησε αμέσως την τεράστια σημασία της νέας επαναστατικής εφεύρεσης, τον κινηματογράφο δηλαδή. Δεν αρκέστηκε στη ρεαλιστική απεικόνιση της πραγματικότητας, όπως έκαναν οι Αδελφοί Λιμιέρ, αλλά με το «μάτι της κάμερας» τόλμησε να βυθιστεί στο άγνωστο ανθρώπινο σύμπαν και να καταγράψει το ‘αφάνταστο’ που ‘είδε’ εκεί, σχεδιάζοντας τις εκδοχές του στο σημειωματάριό του. Μία απ’ αυτές ήταν και το προαναφερθέν Αυτόματο. ‘Γύρισε’ περί τις 400 ταινίες, αλλά κατέληξε πωλητής παιχνιδιών, ξεχασμένος και πάφτωχος. Στο μαγαζάκι του θα τον συναντήσει ο Μπράιαν Σέλζνικ, μέσω του μικρού Ουγκό, και θα του προσφέρει ό,τι του αρνήθηκε ο ‘νέος θαυμαστός κόσμος’: Το ευχαριστήριο τιμητικό χειροκρότημα στο άνθρωπο που πρώτος άνοιξε τις πύλες του Θαύματος.
Ο Μπράιαν Σέλζνικ θέτοντάς τον ως κεντρικό, κατ’ ουσίαν, πρόσωπο του έργου του, δεν εξαντλείται μόνο στην ηχηρή επευφημία και στα ενθουσιώδη συγχαρητήρια, αλλά αποδίδει φόρο τιμής στον ευφάνταστο σπουδαίο δημιουργό. Παράλληλα τονίζει τη σημασία του κινηματογράφου, αυτού του θαυμαστού επιτεύγματος της τεχνολογίας, όπως προειπώθηκε, μέσω του οποίου ο καλλιτέχνης επαναδημιουργεί τον κόσμου = και το σύμπαν = με τις νόμιμες αναρχικότητες της φαντασίας.
Το βιβλίο του Μπράιαν Σέλζνικ είναι ένα νέο είδος λογοτεχνίας, παράδοξης ωραιότητας. Σύμφωνα με τον ίδιο τον συγγραφέα του, είναι ένας καλλιτεχνικός συνδυασμός μυθιστορήματος, εικονογραφημένου βιβλίου, κόμικς, γκράφικ νόβελ και ταινίας. Χωρίς να είναι ένα από αυτά, είναι όλα μαζί. Αυτό εξάλλου είναι και η μοναδική ομορφιά του, που καθηλώνει και το παιδί και τον ενήλικα. Είναι και ο λόγος που συγκίνησε και ερέθισε τον Μάρτιν Σκορσέζε να το μεταφέρει στον κινηματογράφο.
Η εφεύρεση του Ουγκό Καμπρέ
Μπράιαν Σέλζνικ
Μτφρ. Αργυρώ Πιπίνη
Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2012,
Τιμή: € 18,50 σελ. 540
