Η Βάνα Μαυρίδου με αφορμή το τελευταίο της βιβλίο για παιδιά «Όχι και τόσο μακριά» (εκδ. Διόπτρα) μας μιλά για τη λογοτεχνία για παιδιά, για την ευθύνη των δημιουργών, για τα στερεότυπα και την ανάγκη να καλλιεργείται η ευαισθησία των παιδιών για σημαντικά κοινωνικά θέματα.
Συνέντευξη στην Ελένη Κορόβηλα
Με την εικονογραφημένη ιστορία της Όχι και τόσο μακριά (εικονογράφηση Ρένια Μεταλληνού, εκδόσεις Διόπτρα), η Βάνα Μαυρίδου στο δεύτερο βιβλίο της μετά το Μέλη και Μέλεκ (εκδ. Διόπτρα) αντλεί τη θεματολογία της από την επικαιρότητα που εδώ και έναν χρόνο έχει ανατρέψει τη βεβαιότητα πολλών ότι η Ευρώπη δεν θα ξαναζήσει πόλεμο. Οι άμεσες συνέπειες του πολέμου της Ρωσίας στην Ουκρανία στις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων και μεταξύ αυτών αναρίθμητων παιδιών, έδωσαν το έναυσμα για να προσεγγιστεί μια ιστορία που, όπως η ίδια μας λέει, «αγγίζει απαλά τα γεγονότα» και έχει «στόχο να καλλιεργήσει την ευαισθησία των παιδιών».
Γράψατε ένα βιβλίο εμπνεόμενη από την ανθρωπιστική τραγωδία του εκτοπισμού εκατομμυρίων Ουκρανών, ειδικότερα μητέρων και των παιδιών τους, εξαιτίας του πολέμου. Θεωρείτε ότι η λογοτεχνία έχει ευθύνη να παίρνει θέση στα γεγονότα όταν αυτά είναι εν εξελίξει;
Η λογοτεχνία, όπως και όλες οι τέχνες, είναι σαν ζωντανός οργανισμός. Λειτουργεί με τρόπο άμεσο και αντανακλαστικό, κουβαλώντας γνώσεις και αντιλήψεις. Κατά τη γνώμη μου, οφείλει να παίρνει θέση άμεσα απέναντι σε γεγονότα μείζονος σημασίας. Το συγκεκριμένο βιβλίο το εμπνεύστηκα από την ανάγκη των παιδιών για ενημέρωση γύρω από το θέμα του πολέμου στην Ουκρανία. Δεν θα μπορούσε φυσικά να είναι ένα βιβλίο ιστορικό. Δεν θα μπορούσε να εξηγεί τις αιτίες, τις αφορμές και τα αποτελέσματα ενός πολέμου, από τη στιγμή που αυτά ακόμα δεν είναι όλα απολύτως ξεκάθαρα. Είναι μια ιστορία που αγγίζει απαλά τα γεγονότα και έχει στόχο να καλλιεργήσει την ευαισθησία των παιδιών απέναντι σε όσα συμβαίνουν. Άλλωστε η λογοτεχνία δεν έχει ορθή και λάθος άποψη, δεν έχει δογματισμούς και απολυτότητες. Η λογοτεχνία είναι εδώ για να αναπτύξει την κριτική σκέψη των παιδιών και να τα βοηθήσει να ανοίξουν έναν διάλογο πρώτα με τον εαυτό τους και ύστερα με τους γύρω τους.
Όπως και η προσφυγική κρίση έδωσε το έναυσμα για παραγωγή παιδικής λογοτεχνίας υψηλού επιπέδου, πιστεύετε ότι θα το δούμε αυτό να παίρνει διαστάσεις και με αφορμή τον πόλεμο;
Ίσως είναι λίγο νωρίς για να το κρίνουμε αυτό. Για την ώρα φαίνεται να διατηρείται μια απόσταση ανάμεσα στη λογοτεχνία και στον συγκεκριμένο πόλεμο. Προσωπικά θα ήθελα σίγουρα να το δω να παίρνει διαστάσεις, καθώς θεωρώ τη λογοτεχνία καθρέφτη της καθημερινότητάς μας.
Η Ελληνίδα Ζωή και η Ουκρανή Μάρτα είναι δύο κορίτσια οι διαδρομές των οποίων θα μπορούσαν να διασταυρωθούν με δεκάδες άλλες αφορμές. Η ιδιαίτερη συνθήκη στην οποία συναντώνται βάζει τη μία σε πλεονεκτική θέση. Πώς επιλέξατε να προσεγγίσετε τις ηρωίδες σας;
Όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με ιδιαίτερες συνθήκες, συνειδητοποιούμε πως όλα αυτά που θεωρούμε συνήθως δεδομένα, τελικά είναι κι αυτά ρευστά. Παρατηρώντας ως θεατής τα γεγονότα, προσπαθούσα να μπω στα παπούτσια αυτών των ανθρώπων και να αντιληφθώ το μέγεθος της ματαιότητας. Το να καταφέρουμε να κατανοήσουμε το συναίσθημα του άλλου είναι μια επικοινωνιακή διαδικασία αρκετά δύσκολη και γίνεται ακόμα δυσκολότερη όταν η μια πλευρά είναι σε πλεονεκτική θέση. Γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο οι δυο ηρωίδες του βιβλίου προσεγγίζονται τόσο διαφορετικά. Η μία ζει την αδιατάρακτη καθημερινότητά της, ενώ η άλλη χάνει τη γη κάτω από τα πόδια της. Ανάμεσά τους υπάρχει ένα συναισθηματικό χάσμα που μοιάζει αγεφύρωτο. Κι εκεί ακριβώς καλείται η ενσυναίσθηση να μας δείξει τον δρόμο.
Η επιλογή να αφηγηθείτε την ιστορία από τη θηλυκή πλευρά της (μητέρα μονογονεϊκής οικογένειας, κόρη, προσφυγοπούλα) σημαίνει ότι υπάρχει γυναικεία οπτική; Θα μπορούσαμε να δούμε την ιστορία και από μια ανδρική οπτική;
Σίγουρα σε κάθε ιστορία υπάρχει σε μεγάλο βαθμό η προσωπική οπτική του συγγραφέα. Η επαγγελματική δραστηριότητα, η καθημερινότητα και η επαφή με τους γύρω μας επιδρούν καθοριστικά στον τρόπο που γράφουμε. Οι ηρωίδες του βιβλίου είναι κορίτσια, αλλά θα μπορούσαν να είναι αγόρια. Θα μπορούσε αντί με τη μαμά της, η Ζωή να μένει με τον μπαμπά της. Θα μπορούσε, αντί για τη Μάρτα, να έχει έρθει στην Ελλάδα ένα αγόρι. Τίποτα δεν θα άλλαζε στην εξέλιξη της ιστορίας μας, οπότε δεν θεωρώ ότι καθρεπτίζεται η γυναικεία οπτική. Τα συναισθήματα δεν έχουν φύλο και αυτή είναι μια ιστορία γεμάτη συναισθήματα.
Δεν πρέπει να δημιουργούμε ιστορίες κοινωνικοπολιτικά ορθές, αλλά ιστορίες αληθινές, σαν αυτές που ζουν τα ίδια κάθε μέρα. Ιστορίες με λάθη και πάθη.
Τι θα λέγετε στην κριτική ότι έχουμε μια αναπαραγωγή του στερεοτύπου: η γυναίκα σε ρόλο φροντιστή – ο άνδρας σε ρόλο πολεμιστή; [πράγματι οι Ουκρανοί άνδρες έμειναν στη συντριπτική πλειονότητά τους στη χώρα τους για να πολεμήσουν, χιλιάδες αγόρια όμως είναι παιδιά που έφυγαν είτε μόνα είτε με τις μητέρες τους, ενώ και χιλιάδες γυναίκες πολεμούν].
Δυστυχώς αυτά τα στερεότυπα αναπαράγονται καθημερινά γύρω μας από τα γεγονότα. Οι ερωτήσεις των παιδιών πρέπει να απαντώνται με ειλικρίνεια και όχι με τον τρόπο που θα θέλαμε να είναι τα πράγματα. Σύμφωνα με τον στρατιωτικό νόμο της Ουκρανίας, όλοι οι άνδρες δεκαοκτώ έως εξήντα ετών έπρεπε να μείνουν πίσω, ενώ γυναίκες και παιδιά προσπάθησαν να διαφύγουν. Αυτό έχει μια συγκεκριμένη συνέπεια, που δεν γίνεται να παραλήψεις όταν αναφέρεσαι στα γεγονότα. Το ότι οι οικογένειες χωρίζονται. Μπορούμε όμως να το πάρουμε ως αφορμή και να αναλύσουμε με τα παιδιά τη διάσταση του κάθε ρόλου. Να βρούμε τρόπους και να υπολογίσουμε πόσος χρόνος θα χρειαζόταν για να αλλάξει αυτή η εικόνα παγκοσμίως ή κατά περίπτωση. Άλλωστε, στην ιστορία μας η μαμά της Μάρτα έμεινε κι αυτή πίσω, στο πεδίο της μάχης.
Στο θέμα της υποδοχής παιδιών σε ανάγκη από την ελληνική κοινωνία και τη σχολική κοινότητα, θίγετε τις αντιστάσεις που εκφράζονται από τα ίδια τα παιδιά. Πώς αποφεύγει ένας συγγραφέας τον κίνδυνο του διδακτισμού;
Νομίζω ο μόνος τρόπος να αποφύγουμε τον διδακτισμό στα παιδικά βιβλία είναι να μιλάμε τη γλώσσα των παιδιών. Να είμαστε ειλικρινείς απέναντί τους. Αν τους γράφουμε για ουτοπικούς κόσμους, όπως θα θέλαμε να είναι, αυτόματα πέφτουμε στην παγίδα. Δεν πρέπει να δημιουργούμε ιστορίες κοινωνικοπολιτικά ορθές, αλλά ιστορίες αληθινές, σαν αυτές που ζουν τα ίδια κάθε μέρα. Ιστορίες με λάθη και πάθη.
Η εικονογράφηση της Ρένιας Μεταλληνού δημιουργεί μια παράλληλη αφήγηση. Πώς δουλέψατε για αυτό το δέσιμο κειμένου και εικόνας;
Με τη Ρένια έχουμε μια ζηλευτή χημεία. Καταφέρνει με την πρώτη ανάγνωση να διαβάσει το κείμενό μου ακριβώς με τον τρόπο που το έχω γράψει. Αυτό δημιουργεί αυτόματα ένα πολύ αρμονικό δέσιμο ανάμεσα στο κείμενο και στις εικόνες. Δεν θα έλεγα ότι γίνεται παράλληλη αφήγηση, αλλά περισσότερο συμπληρωματική. Αυτό που ξέρω σίγουρα είναι ότι το κείμενό μου δεν θα ήταν το ίδιο χωρίς την εικονογράφησή της.
Ο τίτλος που επιλέξατε ακούγεται σαν μια υπόμνηση. Τι θέλετε να συγκρατήσουν οι μικροί αναγνώστες σας;
Ο συγκεκριμένος τίτλος ίσως δεν είναι τόσο μοντέρνος και εμπορικός. Είναι όμως πέρα για πέρα αληθινός. Είναι όλα όχι και τόσο μακριά μας και για αυτό μας αφορούν, ακόμα κι αν δεν μας επηρεάζουν άμεσα. Γράφω για να συνομιλώ με τα παιδιά. Για να διατηρήσω μια πόρτα ανοιχτή στον κόσμο τους, έναν κόσμο γεμάτο ελπίδα. Δεν θέλω τίποτα συγκεκριμένο να συγκρατούν από τις ιστορίες μου. Μου φτάνει μονάχα να ξέρω ότι έστω και ένας από τους ήρωές μου κατάφερε να τρυπώσει στην καρδιά τους και τους έκανε να αισθανθούν οτιδήποτε.
* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.
