Γράφει για την «οικοκεντρική αντίληψη» στο μυθιστόρημα «Η λευκή απεργία των ροζ φλαμίνγκο» του Βασ. Παπαθεοδώρου που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.
Του Γιάννη Σ. Παπαδάτου
Από τα μέσα της δεκαετίας του 1970 και ως σήμερα, πολλά παιδικά και λιγότερα εφηβικά βιβλία όλων των ειδών έχουν εκδοθεί με θέμα τα διάφορα οικολογικά προβλήματα. Η λογική της διατήρησης της φύσης και της φυσιολατρίας σε συνθήκες διαχείρισης του φυσικού περιβάλλοντος, η λογική των φίλτρων στα εργοστάσια, αντιλήψεις οι οποίες προβάλλονται σε πολλά βιβλία, η επιφανειακή αλλαγή του περιβάλλοντος δίχως την αναγκαία προϋπόθεση της αλλαγής των σχέσεων ανθρώπου-φύσης, η μη ουσιαστική σύνδεση του οικολογικού με το κοινωνικό πρόβλημα, ουσιαστικές θέσεις οι οποίες απουσιάζουν από πολλά βιβλία, αποτελούν τα κύρια ιδεολογικά σημαινόμενα τα οποία «εντάσσουν» το σύνολο της συγκεκριμένης θεματικής μάλλον στον τεχνοκεντρικό τύπο της τρέχουσας Ανάπτυξης.
Υπάρχουν, βέβαια και ορισμένα βιβλία, στοιχεία των οποίων εντάσσονται σε ένα πλαίσιο οικοκεντρικής αντίληψης για τη φύση, σύμφωνα με την οποία ο άνθρωπος πρέπει να συνεργάζεται μαζί της και συνάμα να τη σέβεται και όχι να την κυριαρχήσει, στην ουσία, καταστρέφοντάς την. Οι φαντασιακές προεκτάσεις της λειτουργικής συνεργασίας ανθρώπων και ζώων για την ανάπλαση του φυσικού περιβάλλοντος, η συνεργασία των ομάδων που συμμετέχουν, τα αίτια των οικολογικών προβλημάτων, η σύνδεσή τους με το κοινωνικό πρόβλημα αλλά και οι ουτοπικές οικολογικές πολιτείες, έχουν στοιχεία μιας τέτοιας συλλογιστικής και αποτυπώνονται παραστατικά σε μια σύνδεση της λογοτεχνικότητας με την ιδεολογία σε αυτά τα βιβλία, κυρίως μυθιστορήματα.
Ένα αληθινό γεγονός και η δυστοπική του προέκταση
Η αμέσως παραπάνω συλλογιστική αποτυπώνεται στο μυθιστόρημα του Βασίλη Παπαθεοδώρου, Η Λευκή Απεργία των Ροζ Φλαμίνγκο (εκδ. Καστανιώτη, 2014), το οποίο στηρίζεται μεν σε ένα πραγματικό γεγονός, που συνέβη στη Γαλλία, το 2007, αλλά στο επίπεδο της μυθοπλασίας περιγράφονται φαντασιακές προεκτάσεις μιας δυστοπικής πραγματικότητας.
Σύμφωνα με την οικοκεντρική αντίληψη για τη φύση ο άνθρωπος πρέπει να συνεργάζεται μαζί της και συνάμα να τη σέβεται και όχι να την κυριαρχήσει, στην ουσία, καταστρέφοντάς την.
Σε μια πόλη της Γαλλίας, λοιπόν, την Καμάργκ, νέμονται τον πλούτο της δυο οικογένειες. Η μία, με το συμβολικό όνομα Σαλτ, κατέχει τις αλυκές και η άλλη, με το επίσης συμβολικό Ρισέ, τους ορυζώνες. Οι δύο οικογένειες απασχολούν εργάτες από την περιοχή τους και, βέβαια, μεταξύ τους είναι εχθροί, όχι όμως και τα παιδιά τους. Κι όπως αυτό είναι κοινός τόπος σε παρόμοιες περιπτώσεις, στο πλαίσιο της εκμετάλλευσης της περιοχής και της αναδιανομής του πλούτου της, οι ρόλοι αλλάζουν. Η μία οικογένεια παραχωρεί τα κτήματα που είναι οι αλυκές στην άλλη και δραστηριοποιείται στον τουρισμό και η άλλη, κρατάει τους ορυζώνες και προωθεί την πρώτη, συνάμα, να αναλάβει τη δημαρχία της περιοχής. Η εξαφάνιση των αλυκών και η μετατροπή τους σε έναν απέραντο ορυζώνα, έχει συνέπειες στο φυσικό αλλά και στο ανθρωπογενές περιβάλλον. Η διασάλευση των οικοσυστημάτων αρχίζει να συντελείται και ολοένα αναδεικνύονται προβλήματα τα οποία επηρεάζουν τη ζωή των κατοίκων, τις μεταξύ τους σχέσεις και η πόλη μεταλλάσσεται σε μια περιοχή δυστοπίας, όπου η ζωή των κατοίκων βρίσκεται σε πλήρη δυσαρμονία με το περιβάλλον. Έτσι, ο υγροβιότοπος των φλαμίνγκο απορρυθμίζεται, όταν αυτά μεταναστεύουν και εφεξής, το ένα πρόβλημα φέρνει το άλλο με αλυσιδωτό τρόπο. Παρατηρείται ευτροφισμός, νέοι πληθυσμοί ζώων παρουσιάζονται, η τροφική αλυσίδα δεν λειτουργεί, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι της άλλοτε όμορφης πόλης να υποφέρουν από αρρώστιες και γενικά πρωτόγνωρες και ανυπέρβλητες καταστάσεις. Είναι ανάγλυφες εκείνες οι εικόνες που συμβαίνουν στα εγκαίνια του ξενοδοχείου της μιας οικογένειας, αλλά και γενικότερα στην πόλη, που θυμίζουν περιγραφές των περίφημων πληγών του Φαραώ ή ανάλογες σκηνές από κινηματογραφικές ταινίες θρίλερ. Στο σημείο αυτό, ο Β.Π. καταφέρνει να αποτυπώσει σε αυτές τις εικόνες απέχθειας και φρίκης, χιούμορ, που αναδεικνύεται από τις κινήσεις των ανθρώπων οι οποίοι στην προσπάθειά τους να αντιμετωπίσουν τα αλλεπάλληλα παρουσιαζόμενα απρόοπτα, όντας ανίσχυροι, δρουν σπασμωδικά.
Το περιβαλλοντικό πρόβλημα, οι κοινωνικές επιπτώσεις και η κραυγή της φύσης που βάλλεται
Στο επίπεδο του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος το κλείσιμο των αλυκών επιφέρει ανεργία, οι εργάτες ξεσηκώνονται διεκδικώντας το δικαίωμά τους για δουλειά. Από την άλλη πλευρά, οι δύο ηγεμονικές οικογένειες προσπαθούν με διάφορους τρόπους να καθησυχάσουν τη δημιουργούμενη κατάσταση. Στο τέλος επεμβαίνει η κρατική εξουσία, για να εξισορροπήσει την κατάσταση, αλλά τα πράγματα χειροτερεύουν, μέχρι τελικά να επέλθει ηρεμία, με την απαίτηση των κατοίκων και τη συμβολή δυο επιστημόνων οικολόγων οι οποίοι ερευνούσαν τα εκεί περιβαλλοντικά προβλήματα. Έτσι, οι αλυκές άρχισαν να επαναλειτουργούν, τα φλαμίνγκο ξαναγύρισαν και ο τόπος επανήλθε στην αρχική του κατάσταση. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τους δυο ιδιοκτήτες σε μια συνέλευση κατοίκων να χειροδικούν μεταξύ τους, υποδηλώνοντας την κάθε φορά σύγκρουση των συμφερόντων που δεν έχει καμία σχέση με θετικές ανθρώπινες αξίες. Η σύνδεση του οικολογικού αδιεξόδου με το κοινωνικό πρόβλημα είναι εμφανής στο συγκεκριμένο μυθιστόρημα. Τονίζεται ανάγλυφα αφενός ο φαύλος κύκλος που επιφέρει η οικολογική απορρύθμιση των οικοσυστημάτων, και ταυτόχρονα υπαινίσσονται έμμεσα τα τεράστια ζητήματα που έχουν να αντιμετωπίσουν μελλοντικά οι κοινωνίες.
Επιπλέον, τα ρεαλιστικά δρώμενα διαπερνά η παράξενη δράση μιας γυναίκας που όλοι την αποκαλούν μάγισσα και μάλιστα δεν αργούν να τη θεωρήσουν υπεύθυνη για την κατάσταση. Παρόλο που τη νόμιζαν γριά, κανείς δεν την έχει δει από κοντά εκτός από τα παιδιά των δύο οικογενειών. Η ίδια προειδοποιεί συνεχώς για την επερχόμενη κατάσταση. Είναι προφανής ο συμβολισμός και η ταύτιση της συγκεκριμένης γυναίκας με τη φύση (ο λόγος της και η σωματική της υγεία «ακολουθούν» την πορεία του φυσικού και κοινωνικού περιβάλλοντος της περιοχής). Η ίδια, αποκαλύπτεται στο τέλος, αλλά μόνο στα παιδιά «ως κοπέλα που έλαμπε ολόκληρη από νιάτα και ομορφιά», υποδηλώνοντας την νέα αρχή που σε κάθε περίπτωση απαιτεί την αλλαγή των σχέσεων του ανθρώπου με τη φύση. Τα συγκεκριμένα στιγμιότυπα, με τη συμβολοποιημένη φύση που παρουσιάζεται, στην ουσία, ως ένα τραγικό όν, εισέρχονται εμβόλιμα στη διαδικασία της πλοκής προσδίδοντας ένταση και ταυτόχρονα ενεργοποιώντας τη φαντασία του αναγνώστη/της αναγνώστριας.
Το μυθιστόρημα προβάλλεται ιδεολογικά στο πλαίσιο της «οικολογικοποίησης της σκέψης», μιας βαθιάς διαδικασίας την οποία σύμφωνα με τον Εdgar Morin έχει ανάγκη ο σύγχρονος κόσμος.
Παρ' όλες τις εύλογες ενστάσεις που μπορεί κάποιος να έχει στο επίπεδο της πλοκής, όσον αφορά στην επαναφορά των κτημάτων στους ίδιους ιδιοκτήτες και στην μη, αναμενόμενη, τιμωρία τους, τούτο, ενδεχομένως να έχει σχέση με την πραγματικότητα, αφού, όπως προείπαμε, η υπόθεση στηρίζεται σε πραγματικό γεγονός. Όμως το σημαίνον στο μυθιστόρημα είναι αφενός η σύνδεση του κοινωνικού με το οικολογικό πρόβλημα και η ανάγκη για αλλαγή των σχέσεων ανθρώπου-φύσης, στοιχεία που αναδεικνύονται και με λογοτεχνικό τρόπο έξοχα και δεν τα συναντά κανείς εύκολα σε βιβλία για νέους και αφετέρου η υπόκρουση του κινδύνου, της πολύ πιθανής δυστοπικής εικόνας του μέλλοντος αν τελικά συνεχιστεί ο υπάρχων και ήδη εξελισσόμενος τύπος Ανάπτυξης, ο «διαπνεόμενος» από το καρτεσιανό «δόγμα» περί κυριαρχίας του ανθρώπου επί της φύσης, δόγμα στο οποίο ενπολλοίς στηρίχτηκε η αστικοβιομηχανική επανάσταση.
Τέλος, ένα στοιχείο που δεν μένει απαρατήρητο είναι η ασπρόμαυρη εικονογράφηση του Πέτρου Μπουλούμπαση, η οποία, με αφαιρετικό και συνάμα υπερρεαλιστικά συμβολικό ύφος, υπογραμμίζει τα εμβληματικά σημεία της ακολουθίας των γεγονότων.
Αν, δε, δεχτούμε ότι η λογοτεχνία αφυπνίζει συνειδήσεις και δρα έμμεσα στη συνειδητοποίηση των αναγνωστών, θα έλεγα πως το συγκεκριμένο μυθιστόρημα προβάλλεται ιδεολογικά στο πλαίσιο της «οικολογικοποίησης της σκέψης», μιας βαθιάς διαδικασίας την οποία σύμφωνα με τον Εdgar Morin έχει ανάγκη ο σύγχρονος κόσμος. Ο Morin αναφέρει ότι η πολυπλοκότητα στη φύση ενέχει την «έσχατη ηθική» που είναι «η ανάδυση της ανθρωπότητας», με την έννοια της «αφύπνισης μέσα μας αυτής της ίδιας της ανθρωπότητας». Μέσω δηλαδή διαδικασιών εσωτερικής αλλαγής και κριτικής στάσης. Κι είναι βέβαιο, ότι η το συγκεκριμένο μυθιστόρημα με στοιχεία σαν τα προαναφερόμενα, μπορεί, παράλληλα με την απόλαυση της ανάγνωσης, να συνεισφέρει προς αυτήν την κατεύθυνση.
* Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι κριτικός λογοτεχνίας για νέους.
Η λευκή απεργία των ροζ φλαμίνγκοΒασίλης Παπαθεοδώρου
Εικονογράφηση: Πέτρος Μπουλούμπασης,
Καστανιώτης 2014
Σελ. 192, τιμή εκδότη: €10,65
