Άρτεμις Πρόβου: «Η εικονογράφηση είναι μια σκηνοθετημένη δημιουργία»

Η Άρτεμις Πρόβου ζει στη γραφική πόλη Πόρτο της Πορτογαλίας. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε αρχιτεκτονική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην εικονογράφηση στο Kingston University του Λονδίνου. Η δουλειά της περιλαμβάνει παιδικά βιβλία, εκπαιδευτικά παιχνίδια, σκηνογραφία για παιδικές παραστάσεις ενώ, επίσης, διδάσκει εικαστικές τέχνες σε παιδιά.

Ποια είναι η αγαπημένη σας τεχνική εικονογράφησης; Πώς θα χαρακτηρίζατε το στυλ σας;

Μου αρέσει πολύ να σχεδιάζω με πινέλα και πυκνές ακουαρέλες χωρίς πολύ νερό, να συμπληρώνω καμιά φορά με μαλακές ξυλομπογιές, όπως και ψηφιακά, να ζωγραφίζω στο τάμπλετ και την πινακίδα μου, και να τα συνδυάζω αυτά. Μου αρέσουν πολύ οι συνθέσεις με έντονα χρώματα, η επικάλυψη των στρωμάτων τους και η υφή του νερού μέσα στις επιφάνειές τους. Μου αρέσει και το ψηφιακό κολλάζ των εικόνων, γιατί μετακινώ στοιχεία τους όπου θέλω μες στη σελίδα, μέχρι η εικόνα να ισορροπήσει καλύτερα στο μάτι μου και να μη νιώθω την πίεση πως ό,τι κάνω είναι εκεί για να μείνει ακλόνητο! Μου αρέσει όταν οι εικόνες έχουν μια κίνηση, ελευθερία και «περιθώριο» μες στο χαρτί.

Σαν έμπνευση μπορεί να λειτουργήσει ό,τι με περιβάλλει και ό,τι συναντώ, ένα εμπορικό πλοίο που μπαίνει στο λιμάνι και κορνάρει, ένα αεράκι στα δέντρα, τα απλωμένα ρούχα στις ταράτσες – και μπορεί και τίποτα από αυτά.

Από που παίρνετε έμπνευση; Προσπαθείτε να βρείτε στις ιστορίες στοιχεία που σας «συγκινούν»;

Σαν έμπνευση μπορεί να λειτουργήσει ό,τι με περιβάλλει και ό,τι συναντώ, ένα εμπορικό πλοίο που μπαίνει στο λιμάνι και κορνάρει, ένα αεράκι στα δέντρα, τα απλωμένα ρούχα στις ταράτσες – και μπορεί και τίποτα από αυτά. Πολλές φορές μπορεί να είναι μικρά στιγμιότυπα της καθημερινότητας, μικρές σκηνές από κάτι που έκανε ένα παιδί (συχνά και τα δικά μου παιδιά), άλλοι άνθρωποι, κάποιο ζωάκι. Πηγή έμπνευσης μπορεί να είναι η φύση, ας πούμε το δάσος μου φαίνεται ιδανικό σκηνικό ιστοριών, αλλά και σε μια πολύβουη πόλη βρίσκω πολύ υλικό.

Επίσης, για παράδειγμα, μου αρέσει ο χορός και ό,τι μπορεί να χαρίσει χορογραφική κίνηση στις εικόνες. Άλλη έμπνευση μπορεί να προέρχεται από έντονες μνήμες από την παιδική μου ηλικία και το πώς έβλεπα τότε τον κόσμο που με περιέβαλλε, τους φίλους, τη γειτονιά. Το αίσθημα νοσταλγίας για όλα αυτά παίζει μεγάλο ρόλο για εμένα. Μες στις ιστορίες σίγουρα θέλω να βλέπω στοιχεία που με συγκινούν και μου «λένε» κάτι.

Πόση ελευθερία έχετε κατά την εικονογράφηση; Πού τελειώνουν τα όρια του συγγραφέα και πού ξεκινούν αυτά του εικονογράφου;

Ευτυχώς στη μέχρι τώρα εμπειρία μου, μπορώ να πω ότι συνήθως είχα μεγάλη ελευθερία στη δουλειά μου. Μου είχε τύχει, ας πούμε, συγγραφέας να παρεμβαίνει με διεξοδικές οδηγίες στην εικονογράφηση, αλλά ίσως αποτελέσματα τέτοιων συνεργασιών να μην πάνε και πολύ μπροστά. Η δημιουργία ενός παιδικού βιβλίου είναι μια ομαδική υπόθεση – εκδότη, συγγραφέα και εικονογράφου, εμένα αυτό είναι κάτι που μου αρέσει πολύ. Με γεμίζει η ιδέα της ομαδικής δουλειάς και της επικοινωνίας, από κοντά, αν είναι δυνατό, αν και στην περίπτωση των ελληνικών παιδικών βιβλίων, συνήθως αυτό γίνεται αναγκαστικά από απόσταση, μιας και μένω στο Πόρτο.

Σε αυτή την προσέγγιση της δουλειάς μου με έχουν ίσως επηρεάσει και οι πρώτες μου σπουδές, στην αρχιτεκτονική, όπου έπρεπε συνεχώς να συνεργάζεσαι και να ανταλλάσσεις απόψεις για την επίλυση των προβλημάτων. Δεν έχω, δηλαδή, το προφίλ κάποιου «μοναχικού καλλιτέχνη», που θέλει την απομόνωση και την ησυχία του για να κάνει τα δικά του. Παρ' όλα αυτά, εννοείται πως για να λειτουργήσει καλά αυτή η ομάδα, είναι απαραίτητο κάθε μέλος να έχει επίγνωση του ρόλου του μέσα σε αυτή και μεγάλο σεβασμό για τον ρόλο των άλλων.

Τι σας τράβηξε στον χώρο του βιβλίου και της εικονογράφησης; Ένας καλός εικονογράφος πρέπει να είναι και φανατικός αναγνώστης ή δεν έχει και τόση σημασία;

Μπορώ να πω ότι από μικρή έβρισκα ενδιαφέρον συγχρόνως σε φαινομενικά τελείως διαφορετικά πεδία, για παράδειγμα στον επιστημονικό τρόπο σκέψης, αλλά και στα εικαστικά, τον χορό. Οι εικαστικές τέχνες ήταν διαχρονικά από τα αγαπημένα μου πεδία και αυτό συνεχίστηκε και κατά τη διάρκεια των σπουδών μου στην αρχιτεκτονική.

Νομίζω ίσως ο βασικός λόγος για τον οποίο ασχολήθηκα με την εικονογράφηση παιδικών βιβλίων είναι ότι πάντα μου ασκούσε γοητεία η διήγηση, το «storytelling» και το να δημιουργώ εικόνες που να αποσκοπούν σε αυτό. Μου αρέσει που μπορώ να δημιουργώ έναν κόσμο με τους χαρακτήρες, την ατμόσφαιρα και τους κανόνες του, με σκοπό τη διήγηση μιας ιστορίας.

Μου φαίνεται πως κάποιος που έχει επιλέξει συνειδητά την εικονογράφηση παιδικών βιβλίων λογικά ενθουσιάζεται να εμπλέκεται στη διήγηση ιστοριών, η οποία μπορεί να έχει τη μορφή βιβλίων, παραστάσεων, ταινιών, αφηγήσεων, κλπ, τόσο ως δημιουργός, όσο και από την πλευρά του κοινού. Όσο μεγαλύτερη επαφή έχει με τη διήγηση, τόσο εμπλουτίζει και τη δική του δημιουργική διαδικασία.

Θυμάμαι έναν κόκκινο τόμο με ρώσικες παραδοσιακές εικονογραφήσεις, με πρωταγωνιστές λύκους, αρκούδες και αλεπούδες με ρούχα, ιπτάμενες μάγισσες, μάγους και περίεργα πουλιά.

Είχατε κάποιο αγαπημένο εικονογραφημένο βιβλίο ως παιδί; Επηρέασε, πιστεύετε, τον τρόπο που δημιουργείτε σήμερα;

Ναι, υπήρχαν πολλά βιβλία που αγαπούσα πολύ και πιστεύω έχουν σίγουρα επηρεάσει τον πυρήνα μου ως άνθρωπο και ως δημιουργό. Από πού να αρχίσω… Για παράδειγμα, πάντα μου ασκούσαν μια γοητεία τα ρώσικα λαϊκά παραμύθια. Θυμάμαι έναν κόκκινο τόμο με ρώσικες παραδοσιακές εικονογραφήσεις, με πρωταγωνιστές λύκους, αρκούδες και αλεπούδες με ρούχα, ιπτάμενες μάγισσες, μάγους και περίεργα πουλιά.

Επίσης, η Μυθολογία της Σοφίας Ζαραμπούκα, με τον ελαφρύ, ατμοσφαιρικό και ποιητικό της τρόπο να σε μεταφέρει σε έναν άλλο κόσμο. Μια σειρά βιβλίων με τίτλους 28 αστείες ιστορίες, 29 τρελές ιστορίες, κ.ά. (εκδ. Παπαδόπουλος), που ήταν συλλογές πολύ μικρών, κωμικών και λίγο παρανοϊκών περιστατικών ανάμεσα σε ζώα και ανθρώπους, με έντονα πολύχρωμη και αστεία εικονογράφηση.

Μια από τις αγαπημένες μου σειρές όλων των εποχών ήταν Ο παραμυθένιος κόσμος του δάσους της Anna Casalis σε εικονογράφηση Tony Wolf (εκδ. Στρατίκη, 2009). Αυτό που με ενθουσίαζε σε αυτή τη σειρά ήταν κυρίως η εφευρετικότητα και το φοβερό πνεύμα συνεργατικότητας που διείπε τον κόσμο αυτών των βιβλίων, όπου ζώα, νάνοι, νεράιδες, γίγαντες και ό,τι άλλο προέκυπτε κατασκεύαζαν πολυκατοικίες, βάρκες, μια χώρα από παγωτά κλπ. Όλα αυτά απεικονίζονταν με λεπτομερείς εικονογραφήσεις, χάρτες και διαγράμματα. Πάντα μου έλειπαν τα δύο τελευταία βιβλία της σειράς, τα οποία αγόρασα πλέον για τις κόρες μου, με μεγάλο ενθουσιασμό!

Αγαπούσα πολύ, επίσης, τα βιβλία του Ρόαλντ Νταλ, με τις χαρακτηριστικές ασπρόμαυρες εικονογραφήσεις του Quentin Blake. Και ίσως πρέπει να σταματήσω κάπου εδώ. Όλα αυτά, νομίζω, με επηρέασαν βαθιά στον τρόπο που αντιλαμβάνομαι τις ιστορίες, τη διήγηση και τη δημιουργία και όχι απαραίτητα τόσο στην «κατεύθυνση» και το στυλ της εικονογράφησης.

[...] για μένα το σοβαρότερο θέμα που τίθεται εδώ, είναι σε σχέση με τα πολύπαθα πνευματικά δικαιώματα των εικονογράφων, σε «θραύσματα» εικόνων των οποίων βασίζεται η «παραγωγή» εικόνας μέσω της Τεχνητής Νοημοσύνης.

Σας τρομάζει η άνοδος της Τεχνητής Νοημοσύνης; Πιστεύετε ότι υπάρχει πιθανότητα να αντικατασταθείτε από το AI;

Στην αρχή, όταν πρωτοήρθα σε επαφή με το ενδεχόμενο, η αλήθεια είναι ότι μου φάνηκε σαν δυστοπικό σενάριο! Δεν έχω ασχοληθεί σχεδόν καθόλου με το θέμα, αλλά αφού πέρασε λίγος καιρός και το επεξεργάστηκα πάλι σαν σκέψη, νομίζω ότι το «αποτέλεσμα» που μπορεί να «παράξει» η Τεχνητή Νοημοσύνη (στον τομέα της εικονογράφησης, τουλάχιστον), δεν παύει να είναι ένα συνοθύλευμα –κάτι σαν «τεχνητό κολλάζ»– εικόνων που εντοπίστηκαν και επεξεργάστηκαν, με πηγή το ατελείωτο υλικό που υπάρχει στο διαδίκτυο.

Επομένως, για μένα το σοβαρότερο θέμα που τίθεται εδώ, είναι σε σχέση με τα πολύπαθα πνευματικά δικαιώματα των εικονογράφων, σε «θραύσματα» εικόνων των οποίων βασίζεται η «παραγωγή» εικόνας μέσω της Τεχνητής Νοημοσύνης. Αυτό το θεωρώ πολύ μεγάλο και κρίσιμο ζήτημα. Και γι' αυτό νομίζω πως είναι απαραίτητο πολύ άμεσα να διασφαλιστούν τρόποι προστασίας των δικαιωμάτων των δημιουργών και γι' αυτή την περίπτωση, από προσπάθειες οικειοποίησης, επεξεργασίας και χρήσης των εικόνων τους ή τμημάτων τους.

Γιατί θα ήταν καλό για τα παιδιά να ζωγραφίζουν περισσότερο και να ασχολούνται με τα εικαστικά; Προτείνετε ένα-δυο πρακτικά κόλπα, ενόψει καλοκαιριού.

Το σχέδιο και η ζωγραφική είναι για τα παιδιά, μέχρι μια ηλικία, ένας από τους βασικούς τους τρόπους έκφρασης, που συχνά τα βοηθάει να επεξεργαστούν και να εξωτερικεύσουν συναισθήματα, σκέψεις και προβληματισμούς κάποιες φορές πιο εύκολα από ό,τι  για παράδειγμα με τον λόγο.

κάθε ενασχόληση με την τέχνη, ανοίγει τους ορίζοντες του μυαλού και μας εμπλέκει σε διαδικασίες εξερεύνησης, πειραματισμού, ανακάλυψης του εαυτού, ενσυναίσθησης και δημιουργίας

Πέρα από αυτό, όπως και κάθε ενασχόληση με την τέχνη, ανοίγει τους ορίζοντες του μυαλού και μας εμπλέκει σε διαδικασίες εξερεύνησης, πειραματισμού, ανακάλυψης του εαυτού, ενσυναίσθησης και δημιουργίας, κάτι που έχουμε τόσο πολλή ανάγκη σήμερα, παιδιά και ενήλικες… Τώρα το καλοκαιράκι, με τις πολλές «νεκρές» καυτές του ώρες, είναι καλή ευκαιρία για ενασχόληση με τα εικαστικά.

Θυμάμαι πως τα καλοκαίρια της παιδικής μου ηλικίας επιδιδόμασταν με τα ξαδέρφια μου με ζήλο στη ζωγραφική στρογγυλεμένων βότσαλων της παραλίας, με πινέλα και τέμπερες, τα οποία συνήθως κατέληγαν σε μορφές ψαριών όλων των ειδών. Κάτι τέτοιο νομίζω συνήθως αρέσει πολύ στα παιδιά, επειδή έχει σχέση και με το μέρος που βρισκόμαστε κάθε φορά. Όπως και ζωγραφική πάνω σε ξύλα, κοχύλια, κολλάζ με όλα αυτά τα υλικά, όπως και με αγριολούλουδα, φύκια ή ό,τι άλλο πέσει στα χέρια μας στο μέρος όπου είμαστε.

Το βιβλίο της Τζένης Κουτσοδημητροπούλου Η Χόλι γεμίζει το κόκκινο σακίδιο (εκδ. Διόπτρα), στο οποίο κάνατε την εικονογράφηση, ανήκει σε μια ευρύτερη σειρά που βοηθά τα παιδιά να διαχειριστούν ευαίσθητα θέματα. Πώς προσεγγίσατε τις ζωγραφιές σε σχέση με αυτό; Επηρέασε καθόλου αυτή η συνθήκη τις επιλογές σας κατά την καλλιτεχνική δημιουργία;

Ναι, η Χόλι είναι ένα πιγκουινάκι του οποίου ο μπαμπάς φεύγει σε μακρινά μέρη σε αναζήτηση τροφής και το βιβλίο ασχολείται με τον τρόπο με τον ο οποίο η ηρωίδα προσπαθεί να αντιμετωπίσει το θέμα αυτού του αποχωρισμού. Κατ' αρχάς, είχα στον νου μου πως ήθελα να μεταδώσω στους αναγνώστες συμπόνια για τη Χόλι και την κατάστασή της και αυτό να αποπνέεται από την ίδια τη φιγούρα της, αλλά και από μια οικειότητα καθημερινών σκηνών του εσωτερικού του δωματίου της και του σπιτιού της, σε αντίθεση με το παγωμένο «έξω».

Επίσης, ήθελα οι εικόνες να μεταδίδουν αγωνία για το πώς θα αντιμετωπίσει τελικά αυτό το άγχος, μέσω των σκηνών όπου απογοητεύεται από τις προσπάθειές της και γι' αυτό μπορεί και να απουσιάζει η ίδια από την εικόνα. Είχα κατά νου η αγωνία αυτή να εντείνεται με τις σκηνές του αποχαιρετισμού και του φουρτουνιασμένου ταξιδιού του μπαμπά της. Οπότε, ναι, η εικονογράφηση είναι μια σκηνοθετημένη δημιουργία, με βάση το θέμα που διαχειρίζεται το «σενάριο».