6+1 βιβλία για εφήβους: Μοντέρνες ματιές με μήνυμα την αγάπη

Οι διακοπές του Πάσχα είναι περίοδος σχετικής ανάπαυλας, για τους μαθητές Γυμνασίου και Λυκείου πριν τις εξετάσεις και τη μεγάλη θερινή «έξοδο». Κόντρα στην παγιωμένη τάση που αρχίζει και τελειώνει σε απέραντες ώρες διαδικτυακού σερφαρίσματος, προτάσσουμε την ανατρεπτική πράξη της βιβλιοανάγνωσης, για την «ανάσταση» της φαντασίας και της σκέψης. Βιβλία που αφουγκράζονται τις εφηβικές και νεανικές ανησυχίες, μιλούν τη γλώσσα των παιδιών, δεν ωραιοποιούν, προβληματίζουν, προσφέρουν ερμηνείες του πραγματικού και του εν δυνάμει. Ελκύουν χωρίς διάθεση διδακτισμού, στοχεύουν στην ώριμη διερώτηση χωρίς να χειραγωγούν, ταξιδεύουν τη σκέψη χωρίς να στενεύουν τον ορίζοντα των νέων αναγνωστών και χωρίς να τους αντιμετωπίζουν ως κατηγορία που χρειάζεται ειδική προστασία από τα όσα πραγματικά συμβαίνουν και τους αφορούν. 

Είναι ο έρωτας ένας άγονος αγώνας για την αγάπη; 

Το φάντασμα του Σαίξπηρ πλανάται στο μυθιστόρημα της βραβευμένης βρετανίδας με το YA Book Prize, Alice Oseman, με τον τίτλο Χωρίς Έρωτα, σε μετάφραση Μυρσίνης Γκανά, από τις εκδόσεις Διόπτρα. Το βιβλίο αφορά τους νέους ενήλικες αναγνώστες αλλά και εκείνους που είναι πλέον στα τελευταία στάδια της σχολικής τους ζωής, λίγο πριν τις εισαγωγικές εξετάσεις για κάποια σχολή ανώτερης ή ανώτατης εκπαίδευσης. Η ιστορία εκτυλίσσεται σε ένα πανεπιστήμιο της Αγγλίας όπου η Τζόρτζια είναι πλέον φοιτήτρια. Η σπουδαστική καθημερινότητα λειτουργεί ως το περικείμενο εντός του οποίου φωτίζονται ποικίλες πτυχές και χροιές της νεανικής σεξουαλικότητας, η αγωνία των διαπροσωπικών σχέσεων, η ανάγκη για αγάπη, το αντικαθρέφτισμα του εαυτού στα μάτια του αγαπημένου άλλου.

Η ιστορία του Ρωμαίου και της Ιουλιέτας παρεισφρέει λοξά στο σενάριο που έχει ανατροπές, εκπλήξεις, συγκρούσεις και αγώνες για την αγάπη, όπως δηλαδή και ένα κλασικό έργο του Σαίξπηρ. Η Oseman τολμά να δείξει τις μορφές του έρωτα και τη σημασία της αγάπης από διάφορες οπτικές και χωρίς στρογγυλέματα, συμμεριζόμενη με τη γραφή της την αγωνία των σύγχρονων νέων και την πολύμορφη σεξουαλικότητά τους. Από την άλλη πλευρά η συγγραφέας εστιάζει στη φιλία και τη σημασία της στο σύγχρονο δυτικό πολιτισμό, αναγνωρίζοντας την ισοδυναμία της με την ερωτική σχέση, παράμετρο που οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και συγγραφείς έχουν ενδελεχώς διερευνήσει.

Στο ίδιο μήκος κύματος (επίσης για ηλικίες στο κατώφλι της ενηλικίωσης ή και μετά από αυτό) βρίσκεται το βιβλίο του Τζον Γκριν, Οι Κατερίνες, σε μετάφραση Δημήτρη Μαλικέρτη, από τις εκδόσεις Ψυχογιός. Ο Τζον Γκριν, πολυβραβευμένος συγγραφέας, έγινε διεθνώς γνωστός με το best seller «Το Λάθος Αστέρι» (κυκλοφορεί και αυτό από τις εκδόσεις Ψυχογιός, όπως και άλλα βιβλία του ίδιου: Χελώνες στο άπειρο, Εδώ Ανθρωπόκαινος, Κάνε να χιονίσει) το οποίο μεταφέρθηκε και στη μεγάλη οθόνη. Στις Κατερίνες ο βασικός χαρακτήρας του έργου, το παιδί-θαύμα Κόλιν Σίνγκλετον έχει αποφοιτήσει από το λύκειο και μόλις έχει χωρίσει από ένα κορίτσι με το όνομα Κατερίνα. Ο Κόλιν έχει κάνει σχέσεις με 19 Κατερίνες και έχει χωρίσει ισάριθμες φορές. Ο στόχος του είναι να βρει ένα μαθηματικό θεώρημα με το οποίο θα μπορεί να προβλέπει το μέλλον οποιασδήποτε σχέσης και να προφυλάσσει έτσι τον εαυτό του από τις κακοτοπιές γενικά και… τις χυλόπιτες ειδικά. Μαζί με τον υπέρβαρο φίλο του Χασάν ξεκινούν ένα ταξίδι αναζήτησης σε πολλά επίπεδα. Η ιστορία έχει ανατροπές, χιούμορ, δράμα, μαθηματικές παρεμβολές και παραφράσεις, γλωσσικές παρεκβάσεις, επιστημονικές γνώσεις, αλλά και μπόλικη δόση πραγματικότητας.

Ο Γκριν δεν λογοκρίνει τους χαρακτήρες του, εμπλουτίζει με τις απαραίτητες δόσεις διακειμενικότητας και λογοτεχνικότητας τη ρεαλιστική διαδρομή του Κόλιν από την εμμονική αναζήτηση του μεγάλου έρωτα στην ανεύρεση της αγάπης και της φιλίας. Και εδώ το κέντρο βάρους του έργου βρίσκεται στην ανθρώπινη επικοινωνία, στην ανάγκη διαμόρφωσης διαπροσωπικών σχέσεων που να έχουν ανθεκτικότητα και τρυφερότητα, ενάντια σε ένα ηγεμονεύον μοντέλο που υπαγορεύει τη θνησιγένεια των σχέσεων και τη στείρα επίτευξη «στόχων».

Η δικτατορία της ομορφιάς και η μάχη για την αυτογνωσία

Τα μυθιστορήματα του Σκοτ Γουέστερφελντ, Uglies (βιβλίο πρώτο) και Pretties (βιβλίο δεύτερο), από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, παρουσιάζουν ανάγλυφα μια δυστοπική συνθήκη, όχι πολύ μακριά στο μέλλον, όπου η ομορφιά αποτελεί προγραμματισμένη, κρατική παρέμβαση, ενώ η ασχήμια ορίζεται με διοικητικά, κοινωνικά, πολιτισμικά κριτήρια και αποτελεί λόγο εξορίας και υπαγωγής στην κατηγορία του απόβλητου, του μη-πολίτη. Η δεκαεξάχρονη Τάλι, ο πρωταγωνιστικός χαρακτήρας, έχει προγραμματίσει τη ζωή της για την απόλυτη αισθητική τελειότητα. Για να κατακτήσει σε πρώτο στάδιο το υπαγορευμένο όνειρο θα περάσει από πλήθος δοκιμασιών στις οποίες οι έννοιες της φιλίας, του έρωτα, της τιμής, της αξίας, της κοινωνίας αλλά και της παιδείας, της πολιτικής, της δημοκρατίας περνούν από διάφορα στάδια κρίσης.

Ο Γουέστερφελντ δημιουργεί έναν σύμπλοκο κόσμο όπου οι έφηβοι καλούνται να κάνουν επιλογές ζωής. Η αγωνιστικότητα, η αντίδραση, αλλά και οι ποικίλες εκφάνσεις της πολιτικής ορθότητας περιλαμβάνονται σε ένα αληθινά κινηματογραφικής λογικής αφήγημα που βρήκε το δρόμο του και στο συνδρομητικό κανάλι Netflix.

Διάλογοι νευρώδεις με καταιγιστικό ρυθμό, παράλληλες καταστάσεις που συμπλέκονται αριστοτεχνικά συγκροτούν δύο βιβλία που διαβάζονται απνευστί. Γοητεύουν αβίαστα τους νέους αναγνώστες και θέτουν ερωτήματα διαρκείας. Η μεταφραστική δουλειά της Καίτης Οικονόμου είναι ακόμη μια φορά σημαντική, καθώς έχει ενσωματώσει στην ελληνική εκδοχή τη φυσική γλώσσα που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας, την εφηβική υφολογική προκλητικότητα σε συνδυασμό με την υφέρπουσα ευαισθησία.

Τόσο στο Uglies, όσο και στη συνέχειά του, το Pretties, η βιοπολιτική του ναρκισσισμού αποκαλύπτεται στην μελλοντική της πραγμάτωση. Το παιχνίδι μεταξύ της μορφής και του περιεχομένου, το δίπολο που αιώνες τώρα εξακολουθεί να δρα ως καταλύτης στη διανόηση και στον πολιτισμό, μπαίνει στην εποχή της hi-tech κοινωνίας της επιτήρησης. Σε αυτό το πλαίσιο η αρχιτεκτονική του σώματος, του μυαλού και του χώρου μοιάζουν να είναι όχι απλώς επιλογές, αλλά αδήριτες πρακτικές.

Τα νέα παιδιά, που μεγαλώνουν ακουμπώντας τις ανησυχίες τους στην κοινωνία του ίνσταγκραμ, ίσως μπορέσουν να αφουγκραστούν μέσα από τα βιβλία του Γουέστερφελντ ότι η στερεοτυπική α-πρόσωπη ομορφιά απέχει σημαντικά από την ωραιότητα και ότι ο κίνδυνος εκμηδένισης του υποκειμένου είναι πολύ πιο ύπουλος και πολύ πιο υπαρκτός από ό,τι πιστεύουμε.

Η κοινωνία της τεχνολογίας ως δυνάμει βιοτεχνολογική δικτατορία

Στο ίδιο μήκος κύματος, αλλά με το δικό του ύφος γραφής, ο Θοδωρής Κούκιας γράφει τα Τετράγωνα Κύματα – Ιπτάμενες Μέδουσες που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κέδρος. Σε έναν κόσμο όπου η τεχνητή νοημοσύνη έχει αναγορευτεί σε ρυθμιστή των πάντων, που υπαγορεύει για κάθε νέο και νέα τι θα σπουδάσει, ποιο επάγγελμα θα ακολουθήσει, ποιον ή ποια θα ερωτευτεί, το ζήτημα της αυτογνωσίας, της ατομικής και συλλογικής ευθύνης, κοντολογίς η ωριμότητα συνιστούν αγώνα ύπαρξης. Η Νέα Κοινωνία στο έργο του Κούκια, ως ένα υπερσύγχρονο «Πανόπτικον», ρυθμίζει τα πάντα.

Η τεχνολογία προοδευτικά μεταλλάσσεται σε εργαλείο δικτατορίας εκείνων που φοβούνται την αλλαγή, την αυτενέργεια. Εξάλλου όταν η ευτυχία καθίσταται η αποκλειστική επιλογή, τότε η δυστυχία είναι η μόνη πραγματικότητα. Μια ομάδα εφήβων, αποφασίζει με το θάρρος της νιότης τους, να αλλάξουν τα προδιαγεγραμμένα σενάρια. Στο τέλος πετυχαίνουν να επανακτήσουν την ελευθερία. Να έχουν εκείνοι την αποκλειστική ευθύνη των επιλογών τους.

Η σχετικότητα της επιτυχίας και η βαριάντα της μετριότητας

Η βαριάντα (variation), σύμφωνα με τις σύγχρονες μηχανές αναζήτησης, είναι μια συγκεκριμένη ακολουθία διαδοχικών κινήσεων σε ένα παίγνιο το οποίο βασίζεται σε γύρους, και χρησιμοποιείται συχνά για να καθορίσει μια υποθετική μελλοντική κατάσταση που προκύπτει στο παιχνίδι. Πρόκειται για γνωστό σκακιστικός όρο μαζί με έναν λιγότερο λόγιο, αυτόν του «μαζέτα» δηλαδή του ανεπίδεκτου, υποψήφιου σκακιστή, του συνεχώς ηττημένου.

Ο Μέτριος Αλέξανδρος του Αλέξη Γεράση από τις εκδόσεις Πατάκη, εξιστορεί τις «μέτριες μέρες» του έφηβου Αλέξανδρου. Τι σημαίνει επιτυχία και τι αποτυχία στην κοινωνία των εφήβων; Τι χρειάζεται να διαθέτει κάποιος για να είναι δημοφιλής στο σχολείο και τις παρέες; Είναι όλα όπως φαίνονται; Και τι συμβαίνει άραγε όταν τα παιδιά πηγαίνουν στο σπίτι τους, κλείνονται στο δωμάτιό τους και ονειροπολούν; Ο Αλέξανδρος είναι παιδί με χαλαρή πατρική παρουσία και απουσία μητέρας λόγω πρόωρης απώλειας. Είναι έξυπνος, επινοητικός, πάντα νικητής στη φαντασία του και απολύτως συνηθισμένος στην πραγματικότητα. Είναι όμως έτσι;

Το αφηγηματικό ταλέντο που επιφυλάσσει στον βασικό του ήρωα ο Αλέξης Γεράσης, δείχνει απεναντίας έναν έφηβο που προσπαθεί να αφουγκραστεί τις πραγματικές του ανάγκες και να αποκτήσει διακριτό στίγμα στον κοινωνικό του περίγυρο. Με καταιγιστική γραφή, ανατρεπτικό και απολύτως μη ορθά πολιτικό χιούμορ ο Γεράσης σκιαγραφεί ένα υπέροχα «μέτριο» αγόρι, έναν χαρακτήρα που συνεχίζει το δρόμο προς την ενηλικίωση με πείσμα, παρά τις αντιξοότητες, παράδοξα αισιόδοξο, απολαυστικά σαρκαστικό, που μέσα από την καθημερινότητά του δείχνει το πλέον σημαντικό: ότι η ζωή είναι αγώνας αντοχής και όχι ταχύτητας και ότι η τελειότητα δε σημαίνει απαραίτητα την ευτυχία. Σημασία έχει να σηκώνεσαι μετά από κάθε «πτώση» και να προχωράς. Και αυτό ο μέτριος Αλέξανδρος το πετυχαίνει ξανά και ξανά.

Ακινησία και αλλαγή

Ο Μικρόκοσμος του Γιώργου Παναγιωτάκη κυκλοφορεί εκ νέου από τις εκδόσεις Πατάκη. Το μυθιστόρημα του Παναγιωτάκη, που πρωτοκυκλοφόρησε το 2011, διαβάζεται άνετα από την ηλικία των 12 ετών.

Στον Μικρόκοσμο μεταφερόμαστε στην πολεμική κοινωνία των μυρμηγκιών. Εκεί βρίσκεται το μυρμήγκι-εργάτρια, η Σβέλτα, ο κεντρικός χαρακτήρας της ιστορίας. Στην επικείμενη μάχη δυο στρατών από μυρμήγκια η Σβέλτα λαμβάνει ένα παράξενο μήνυμα, που θα της δώσει το κουράγιο να βγει από τη φωλιά της και να αναζητήσει τον αποστολέα. Καθώς ψάχνει να βρει τον Ασμάρ, το μυρμήγκι που της έστειλε το μήνυμα, πολλά γεγονότα θα λάβουν χώρα στο βασίλειο των εντόμων, στον μικρόκοσμο κάτω από τα πόδια μας… Φέρνοντας στο νου την ταινία του Λυκ Μπεσόν «Ο Άρθουρ και οι Μινιμόι», ο Μικρόκοσμος του Παναγιωτάκη λειτουργεί ως μια αλληγορία των κοινωνιών μας που είναι δομημένες χωρίς βαλβίδες διαφυγής.

Κοινωνίες όπου όλα συστηματοποιούνται, οι άνθρωποι κατηγοριοποιούνται και οι σχέσεις είναι εργαλειοποιημένες. Το στυλ γραφής του συγγραφέα επιτρέπει σε μικρότερες ηλικίες να έρθουν σε επαφή με κρίσιμα κοινωνικά επίδικα. Έτσι, με όχημα το παραμυθιακό ύφος ο Παναγιωτάκης παρουσιάζει πτυχές των δυτικών κοινωνιών, αγωνίες υπαρκτικές, και φυσικά εστιάζει στο υπέρτατο αγαθό της αγάπης. Η αγάπη είναι και το μήνυμα των πασχαλινών ημερών. Η αγάπη που μεταμορφώνει, ημερώνει, ανασταίνει δηλαδή αλλάζει το περιεχόμενο της ύπαρξης. Κενώνει, συνεπώς μιλάει στην καρδιά και στο νου με όρους πάντα σύγχρονους, ακόμα και στον κόσμο της τέταρτης βιομηχανικής επανάστασης.

 * Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός και κριτικός θεάτρου.