Ογδόντα χρόνια μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και 85 από το ελληνικό «Όχι» στην Ιταλία του Μουσσολίνι την 28η Οκτωβρίου του 1940, αναζητούμε τα βιβλία που μιλούν στα παιδιά και τους εφήβους με ειλικρίνεια χωρίς να αποκρύπτουν καμία πτυχή της τραγωδίας που βίωσε η Ελλάδα, μαζί με ολόκληρη την Ευρώπη, καθώς ο φασισμός και ο ναζισμός άπλωναν βαριά τη σκιά τους. Παλιότερα μυθιστορήματα που έχουν γίνει πια κλασικά, νέες φόρμες επαναφήγησης των κλασικών, βιβλία που εντοπίζουν αποσιωπημένες ιστορίες και τις αναδεικνύουν, αλλά και σύνθετα συγγραφικά εγχειρήματα που βοηθούν τα παιδιά να συμπληρώσουν τις γνώσεις τους.
Επιλογή-παρουσίαση: Ελένη Κορόβηλα
Συγκροτώντας μια εισαγωγική βιβλιοθήκη με δοκιμασμένα στον χρόνο αναγνώσματα αλλά και πιο πρόσφατα, ώστε τα παιδιά ηλικίας 9 ετών και πάνω να κατανοήσουν τα γεγονότα με αφετηρία το «Έπος του '40» και τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και στη συνέχεια τη γερμανική Κατοχή, το Ολοκαύτωμα, την Αντίσταση και την απελευθέρωση, επιλέγουμε βιβλία που αναφέρονται στην ελληνική εμπερία των γεγονότων από το 1940 έως την απελευθέρωση το 1944.
Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (εκδ. Μεταίχμιο) της Άλκης Ζέη που πρωτοκυκλοφόρησε πριν από πάνω από μισό αιώνα, το 1971, είναι το κατεξοχήν τέτοιο, εισαγωγικό, ανάγνωσμα.
Ο 9χρονος Πέτρος, στην έναρξη της αφήγησης βιώνει τη βαθιά θλίψη που του προκαλεί ο θάνατος του τριζονιού του. Μια απώλεια που συμβαίνει στις 27 Οκτωβρίου 1940. Μία μέρα αργότερα, όλα θα αλλάξουν και το μικρό παιδί θα πλημμυρίσει από αισιοδοξία και ενθουσιασμό με το «Όχι» της 28ης Οκτωβρίου. Θα αντλήσει δύναμη και θα γεμίσει αισιοδοξία από τις νίκες του ελληνικού στρατού αλλά στην πορεία θα βιώσει την Κατοχή με τη μεγάλη πείνα, θα νοιώσει φόβο, θα έρθει αντιμέτωπος με τον θάνατο, ενώ λίγο αργότερα, θα μυηθεί στην Αντίσταση και στο τέλος του βιβλίου θα είναι ένα παιδί που θα έχει πετάξει πάνω από την εφηβεία και θα έχει προσγειωθεί σε μια πρώιμη ενηλικίωση μαθαίνοντας να αναλαμβάνει την ευθύνη των πράξεών του.
Τα σημερινά παιδιά εκτός από το ίδιο το μυθιστόρημα της Ζέη έχουν την επιλογή να διαβάσουν και την επαναφήγηση της ιστορίας στο γκράφικ νόβελ Ο μεγάλος περίπατος του Πέτρου (εκδ. Μεταίχμιο) σε διασκευή της Αγγελικής Δαρλάση και εικονογράφηση του Δημήτρη Μαστώρου.
Σεβόμενοι την ατμόσφαιρα του μυθιστορήματος της Ζέη, οι Δαρλάση και Μαστώρος δημιούργησαν ένα γκράφικ νόβελ για να προσεγγίσουν το σημερινό αναγνωστικό κοινό μέσα από μία νέα φόρμα αφήγησης και να το στρέψουν στην αναζήτηση και του αρχικού έργου.
Ένα βιβλίο που πρωτοκυκλοφόρησε το 1969, λίγα χρόνια πριν από το μυθιστόρημα της Ζέη, και που μοιάζει να έρχεται κατευθείαν από τα χρόνια του πολέμου είναι το αναγνωρισμένο και πολυδιαβασμένο βιβλίο της Αγγελικής Βαρελλά (1930 - 2022) Με το χαμόγελο στα χείλη. Χρονικό του πολέμου 1940 - 44 (εκδ. Πατάκη) που αποτελεί μία αφήγηση της βιωμένης Ιστορίας.
Η συγγραφέας αντλεί από τα προσωπικά της βιώματα κατά την περίοδο του πολέμου για να συγκροτήσει αυτό το χρονικό αφηγούμενη την ιστορία μιας οικογένειας που έζησε έντονα τα γεγονότα. Η Βαρελλά βασίστηκε, εκτός από τις μνήμες, και σε τεκμήρια της εποχής, με δημοσιογραφικό, φωτογραφικό υλικό αλλά και σε γράμματα του πατέρα της από το μέτωπο, κάτι που κάνει το βιβλίο της αξιοσημείωτο και ενδιαφέρον και για τη χρήση των ντοκουμέντων που ενσωματώνει σε αυτό.
Ένα από τα πιο πολυδιαβασμένα και αγαπημένα μυθιστορήματα της Ζωρζ Σαρή για παιδιά και εφήβους είναι και το Όταν ο ήλιος (εκδ. Πατάκη, πρώτη έκδοση 1971) όπου οι αναγνώστες θα διαβάσουν για την Ελλάδα του '40, για την Κατοχή, για όσους έζησαν την τυραννία, τον φόβο, την πείνα, τον θάνατο.
Η Ζωή, η ηρωίδα της Σαρή θα ενηλικιωθεί μέσα στις σελίδες του βιβλίου και στο τέλος, στην απελευθέρωση, θα είναι έτοιμη να γιορτάσει και να αρχίσει μια νέα ζωή. Και σε αυτό το βιβλίο της, όπως και στη συλλογή διηγημάτων Κόκκινη Κλωστή Δεμένη... (εκδ. Πατάκη, πρώτη έκδοση 1974) που διαβάζεται συμπληρωματικά με το Όταν ο ήλιος, η Σαρή δίνει εκ νέου φωνή στην ηρωίδα της, τη Ζωή, για να αφηγηθεί περιστατικά από τα δύσκολα χρόναι της Κατοχής και της Αντίστασης. Τα παιδιά σήμερα, διαβάζουν ολοζώντανες αφηγήσεις για εφήβους και νέους εκείνης της εποχής που διώχθηκαν, αγωνίστηκαν, κινδύνεψαν αλλά δεν έπαψαν να παλεύουν για την ελευθερία και να έχουν ελπίδα για τη ζωή. Και εδώ, οι αφηγήσεις έχουν ενσωματωμένα βιωματικά στοιχεία και διαβάζονται ως ιστοριογραφία.
Με τους Ξυπόλητους ήρωες (εκδ. Πατάκη, 2016) της Αλεξάνδρας Μητσιάλη, τα σημερινά παιδιά μαθαίνουν για τη ζωή μιας ομάδας παιδιών στα χρόνια της Κατοχής και πώς μέσα σε έκτακτες και πρωτόγνωρες συνθήκες δέθηκαν με ισχυρούς δεσμούς φιλίας που σφυρηλατήθηκαν μέσα από πράξεις γενναιότητας και αυταπάρνησης, ενώ αναδεικνύεται η μεγάλη πληγή της Θεσσαλονίκης που είναι το ξεκλήρισμα της εβραϊκής κοινότητας της πόλης.
Στο βραβευμένο μυθιστόρημα για εφήβους, συναντάμε τους ήρωες τον χειμώνα του 1942 και διαβάζουμε την ιστορία του Τάκη, της Σταυρούλας, της Αλέγρας, του Πέπο, του Άρη, της Ελένης, του Έκτορα, της Αγγελικής και της Λούνα που ζουν στη Θεσσαλονίκη και μεταμορφώνονται από «χαμένα παιδιά» σε ήρωες με τις πράξεις αντίστασης που κάνουν καθώς προσπαθούν να γλιτώσουν τον θάνατο. Η συγγραφέας βασίζεται και αναπλάθει μια αληθινή, ηρωική ιστορία της Κατοχής, αυτή των 160 ορφανών του Παπάφειου ορφανοτροφείου που συγκρότησαν ατύπως και χωρίς να το έχουν προγραμματίσει το λεγόμενο «Ξυπόλυτο τάγμα» και κατάφεραν να αποτελέσουν αληθινή απειλή για τους Γερμανούς κατακτητές με τις δολιοφθορές και τις άλλες πράξεις αντίστασης που έκαναν.
Ακόμη ένα μυθιστόρημα για παιδιά που συμβάλει στην κατανόηση της ατμόσφαιρας της εποχής και που εισάγει τα παιδιά και στον προβληματισμό για τις διώξεις των Ελλήνων Εβραίων και το Ολοκαύτωμα είναι το βιβλίο Μία μπαλάντα για τη Ρεβέκκα (εκδ. Πατάκη, 2021) της Μαρούλας Κλιάφα.
Την ημέρα που η Ιταλία κηρύσσει τον πόλεμο στην Ελλάδα το 1940, η ηρωίδα της Κλιάφα, η Ρεβέκκα είναι 12 χρονών και μεγαλώνει στα Τρίκαλα, κόρη εβραίου και χριστιανής. Όλα τα γεγονότα, ιστορικά και προσωπικά, που συγκλονίζουν το νεαρό κορίτσι μιλούν και στα σημερινά παιδιά που διαβάζουν για τις νίκες του ελληνικού στρατού στην Αλβανία, την Κατοχή, την Αντίσταση, την ΕΠΟΝ, τις διώξεις των Εβραίων που αγγίζουν και τη δική της οικογένεια όταν οι Γερμανοί συλλαμβάνουν τη μητέρα και τον μικρό της αδελφό και τους εκτοπίζουν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ εκείνη κρύβεται σε έναν νερόμυλο, αλλά και τον πρώτο της έρωτα με τον Αντρίκο που φεύγει για το βουνό για να πολεμήσει με τους αντάρτες.
Μία άγνωστη ιστορία της Κατοχής παρουσιάζεται στα παιδιά μέσα από το βραβευμένο μυθιστόρημα της Αγγελικής Δαρλάση Όταν έφυγαν τα αγάλματα (εκδ. Μεταίχμιο, 2015).
Μια ιστορία για την ταυτότητα, τη φιλία και την ανθρωπιά με φόντο τη σχετικά άγνωστη ιστορία της απόκρυψης των αγαλμάτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου.
Φέτος συμπληρώνονται δέκα χρόνια από την πρώτη έκδοση του βιβλίου και με αυτή την αφορμή, κυκλοφορεί το γκράφικ νόβελ που βασίστηκε στο βιβλίο σε κείμενο της ίδιας της Αγγελικής Δαρλάση και εικονογράφηση της Δήμητρας Νικολαΐδη.
Ενδιαφέρον επίσης έχει και το παλιότερο μυθιστόρημα Τσόκο μπλοκ (εκδ. Καστανιώτη, 2010) της Ελένης Πριοβόλου, μια ιστορία για την αλληλλεγγύη και στους πιο δύσκολους καιρούς.
Η αφήγηση καλύπτει τον πρώτο χειμώνα της Κατοχής, τον χειμώνα του 1941-42. Δύο παιδιά, η Ανθή, εθελόντρια νοσοκόμα, και ο μικρότερος αδελφός της, ο Τσόκο, μαθητής γυμνασίου και μέλος της μπάντας του μαέστρου Φι-Φι, μπαίνουν στην Αντίσταση. Η Ανθή συνειδητά, ο Τσόκο τυχαία. Στη μπάντα όμως, ο Τσόκο γνωρίζεται με τον Νίνο, το γιο του Ιταλού στρατηγού Φρατζιόλο, τον οποίο ο ισχυρός πατέρας του έχει επιβάλλει στη μπάντα. Ο Τσόκο θα βρει στον Νίνο έναν απρόσμενο φίλο και συμπαραστάτη, ενώ η όλη αφήγηση μεταφέρει μήνυμα ελπίδας ότι και στους πιο σκοτεινούς καιρούς οι ανθρώπινες αξίες δεν χάνονται.
Μία ιστορία του πολέμου που προσεγγίζεται με ενδιαφέρον από την Κατερίνα Δημόκα στο μυθιστόρημά της Δυο στόματα (εκδ. Μεταίχμιο, 2021) αφορά τη Σφαγή του Διστόμου που συνέβη τον Ιούνιο του 1944 ενώ θίγει και τη διεκδίκηση των πολεμικών αποζημιώσεων, εισάγοντας ταυτόχρονα τα παιδιά στο θέμα της γερμανικής ενοχής για τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η Ιστορία φθάνει στους αναγνώστες και τις αναγνώστριες μέσα από την αφήγηση της επίσκεψης ενός σημερινού εφήβου, του 15χρονου Γερμανού Στέφαν Γκλικ, στην Ελλάδα μέσω ενός προγράμματος ελληνογερμανικής φιλίας. Από το Βερολίνο, ο έφηβος Γερμανός φθάνει στη Βοιωτία και το μαρτυρικό Δίστομο, ανακαλύπτει το σκοτεινό παρελθόν του παππού του, που όχι απλώς υπηρέτησε στον στρατό των Ναζί αλλά ήταν στα τάγματα SS, ενώ κατανοεί καλύτερα στα στάση της θείας του, μιας ακτιβίστριας που αγωνίζεται για την απόδοση πολεμικών αποζημιώσεων σε χώρες όπως η Ελλάδα.
Στο μυθιστόρημα για παιδιά του Ιταλού Λουίτζι Μπαλερίνι Η Χάννα δεν κλείνει ποτέ τα μάτια (μτφρ. Δήμητρα Δότση, εκδ. Πατάκη, 2016) τα παιδιά διαβάζουν την ιστορία ενός κοριτσιού από τη Θεσσαλονίκη και κατανοούν μέσα από την αφήγηση πώς μπορεί μία έφηβη να βίωσε τη ναζιστική απειλή ενώ ευαισθητοποιούνται και ενημερώνονται για τη σχεδόν ολοκληρωτική εξόντωση της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης.
Εκτός από το ειδικό ενδιαφέρον που έχει το βιβλίο βοηθώντας τα παιδιά να προσεγγίσουν το Ολοκαύτωμα των Εβραίων, μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της Ιστορίας, παγκόσμιας και ελληνικής, το βιβλίο Η Χάννα δεν κλείνει ποτέ τα μάτια δίνει ταυτόχρονα ένα δυνατό παράδειγμα θάρρους, αλληλεγγύης και ανθρωπιάς.
Ανατρέχοντας στα βιώματα της οικογένειάς της η συγγραφέας του βιβλίου τεκμηρίωσης για μεγάλα παιδιά και εφήβους 2194 ημέρες πολέμου (εκδ. Μεταίχμιο, 2024), η Μαρίζα Ντεκάστρο, διαπραγματεύεται ένα υλικό που συντίθεται από ημερομηνίες, κομβικά ιστορικά γεγονότα, και άλλα λιγότερο γνωστά, και παρουσιάζεται μέσα από ποικίλα τεκμήρια (αφίσες, έργα τέχνης κ.ά.) και κείμενα, λογοτεχνικά ή μη. Η εικονογράφηση είναι του Αχιλλέα Ραζή.
Δημιουργεί έτσι μια ισχυρή σύνδεση με τους αναγνώστες, καθώς κάθε μεταπολεμική γενιά, από την πρώτη μέχρι τα σημερινά παιδιά, αποτελείται από ανθρώπους που άκουσαν τις ιστορίες των δικών τους, διάβασαν πώς ο πόλεμος αποτυπώθηκε στην τέχνη και στη λογοτεχνία, και διδάχθηκαν την ιστορία μέσα από τα σχολικά εγχειρίδια.
Περισσότερο εστιασμένο σε μία πτυχή του Β' Παγκοσμίου Πολέμου στην Ελλάδα που δεν είναι τόσο γνωστή είναι ένα προηγούμενο βιβλίο της Ντεκάστρο, το εικονογραφημένο βιβλίο γνώσεων Οι δικοί μου άνθρωποι (εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2022).
Μέσα από την αληθινή ιστορία της Ρεβέκκας-Κούλας Καμχή και της οικογένειάς της, Ελλήνων Εβραίων που ζούσαν στην Αθήνα και που σώθηκαν από τους Ναζί χάρη στους ανθρώπους μιας μικρής κοινότητας ενός χωριού της Κορινθίας, τα σημερινά παιδιά μαθαίνουν για για τους Δίκαιους των Εθνών, εκείνους που διασώζοντας ανθρώπους οι οποίοι κινδύνευαν από τους Ναζί, διέσωσαν την έννοια της ανθρωπιάς. Το βιβλίο έρχεται για να διασώσει μια μνήμη που συνδέει τη μεγαλύτερη τραγωδία που συνέβη στον 20αιώνα με θύματα έξι εκατομμύρια Εβραίους με ένα μικρό ελληνικό χωριό, όπου απλοί άνθρωποι τάχθηκαν αυτονόητα με την πλευρά του Καλού. Η εικονογράφηση είναι της Χαράς Μαραντίδη.
Από τις πιο πρόσφατες κυκλοφορίες είναι και το νέο μυθιστόρημα για παιδιά 1940 ΟΧΙ! Για την πατρίδα και την ελευθερία (εκδ. Ψυχογιός) του Θάνου Κονδύλη.
Σκύβοντας στη «μικρή ιστορία» ενός παιδιού της Αθήνας του 1940, ο Κονδύλης γράφει μια ιστορία περιπέτειας και μυστηρίου με φόντο την ελληνική πρωτεύουσα τις μέρες πριν ξεσπάσει ο ελληνοϊταλικός πόλεμος. Ο μικρός Κοσμάς δουλεύει σε μια ταβέρνα στην Αθήνα. Ένα βράδυ μαθαίνει τυχαία ότι ο πατέρας του ο Γιώργος που είναι στρατιωτικός, συνταγματάρχης στην στρατιωτική αντικατασκοπεία, εμπλέκεται σε ύποπτες δραστηριότητες. Ο Κοσμάς αρχίζει την έρευνα και σύντομα ανακαλύπτει ένα δίκτυο κατασκοπείας και προδοσίας που σχετίζεται με τη διαφαινόμενη ιταλική εισβολή στην Ελλάδα. Μαζί με φίλους του, ο Κοσμάς παρακολουθεί διάφορους ανθρώπους με τους οποίους έρχεται σε επαφή ο πατέρας του. Όμως το παιχνίδι που παίζει ο Γιώργος είναι επικίνδυνο και μια μέρα όλα αυτά θα καταλήξουν στη σύλληψη και, τελικά, στον οδυνηρό θάνατό του. Ωστόσο, η αποκάλυψη της αλήθειας δεν έχει έρθει ακόμα. Γιατί σε αυτή την τραγική ιστορία τίποτα δεν είναι όπως φαίνεται. Εδώ, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί το ιστορικό πλαίσιο ως καμβά για να φτιάξει μια ιστορία μυστηρίου.
*Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.
