«Το βιβλίο γνώσεων για παιδιά: Ιστορικές αναζητήσεις – Σύγχρονες προκλήσεις» της Ρόζης-Τριανταφυλλιάς Αγγελάκη (κριτική) – Ένα ελπιδοφόρο κεφάλαιο

Παρόλο που το βιβλίο γνώσεων για παιδιά με τις συνήθεις μορφές του –μυθοπλαστικά (λογοτεχνικά) βιβλία γνώσεων (αφήγηση με πλοκή), μη μυθοπλαστικά βιβλία (με καθαρές γνώσεις ή γνώσεις με λογοτεχνίζουσα αφήγηση), μεικτά βιβλία γνώσεων (βιβλία που περιλαμβάνουν τις προηγούμενες κατηγορίες)– κατέχει ένα μεγάλο ποσοστό του συνόλου των βιβλίων για παιδιά (περίπου το 35-40%), δεν μπορούμε να πούμε ότι έχει μελετηθεί επαρκώς.

Διακριτή κατηγορία 

Τούτο έχει ως αποτέλεσμα να μην έχουν, έως τώρα, αντιμετωπιστεί επαρκώς τα βιβλία γνώσεων στο θεωρητικό και ερευνητικό πεδίο ως διακριτή κατηγορία, μάλιστα και με τις δυνατότητες που έχουν (π.χ. παιδαγωγικές, φιλανανωστικές, δημιουργικής γραφής κ.ά.), παρόλο που δεκαετίες τώρα περιλαμβάνονται στα διάφορα επίσημα και έγκυρα βραβεία (κρατικά, ΙΒΒΥ-Κύκλος του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, διαδικτυακά περιοδικά Αναγνώστης, Χάρτης, Περί ου). Όλες σχεδόν οι ιστορίες της παιδικής λογοτεχνίας αλλά και τα σχετικά θεωρητικά βιβλία για το παιδικό βιβλίο, εκτός από ελάχιστα που υπάρχουν με εκτενείς αναφορές*, αφιερώνουν λιγοστές σελίδες για το βιβλίο γνώσεων.

Ωστόσο, μπορούμε να πούμε ότι η αρχή, που ως ένα μεγάλο βαθμό συνέτεινε, ώστε να αρχίσει η μελέτη και η έρευνα για το βιβλίο γνώσεων, ήταν το βιβλίο Το Παιδί στη χώρα των βιβλίων (εκδ. Καστανιώτη) της αείμνηστης Μάρθας Καρπόζηλου, το 1994, στο οποίο εξετάζεται κυρίως από τη θεωρητική του πλευρά το βιβλίο γνώσεων για παιδιά.

Διδακτικό αντικείμενο 

Λίγα χρόνια μετά, το «Παιδικό βιβλίο Γνώσεων» θεσμοθετήθηκε ως διδακτικό αντικείμενο στο Προπτυχιακό επίπεδο και κυρίως στο Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών του ΤΕΠΑΕΣ του Πανεπιστημίου Αιγαίου «Παιδικό Βιβλίο και Παιδαγωγικό Υλικό», υπό την αιγίδα του οποίου, αρκετά αργότερα, το 2016, διεξήχθη η ημερίδα «Το Παιδικό Βιβλίο Γνώσεων» καρπός της οποίας ήταν και η έκδοση του ομότιτλου βιβλίου** από τις εκδόσεις Παπαδόπουλος, του μόνου στην ελληνική βιβλιογραφία αμιγούς βιβλίου για το βιβλίο γνώσεων, το οποίο περιέχει δώδεκα μελέτες ιστορικού, θεωρητικού και παιδαγωγικού/διδακτικού περιεχομένου. Από δε το συγκεκριμένο τμήμα έχουν εκπονηθεί γύρω στις είκοσι (15) μεταπτυχιακές εργασίες για ειδικά θέματα του βιβλίου γνώσεων με περιορισμένο αριθμό βιβλίων (π.χ. ιστορία, οικολογία, διατροφή, μουσεία κ.ά.).

Το βιβλίο ανοίγει ένα ελπιδοφόρο κεφάλαιο, στον έντυπο λόγο, όχι της έως τώρα εκτατικής μελέτης ούτε της περιορισμένης, αλλά της ειδικής και σε βάθος επιστημονικής έρευνας ολοκληρωμένων θεματικών περιοχών του παιδικού βιβλίου γνώσεων.

Το πρόσφατο βιβλίο της επίκουρης καθηγήτριας του ΤΕΠΑΕ / ΑΠΘ Ρόζης-Τρανταφυλλιάς Αγγελάκη έρχεται να συνεχίσει τη μικρή παράδοση στο έντυπο εκδοτικό στερέωμα με μια ουσιώδη διαφορά: ανοίγει ένα ελπιδοφόρο κεφάλαιο, στον έντυπο λόγο, όχι της έως τώρα εκτατικής μελέτης ούτε της περιορισμένης, αλλά της ειδικής και σε βάθος επιστημονικής έρευνας ολοκληρωμένων θεματικών περιοχών του παιδικού βιβλίου γνώσεων.

Η συγγραφέας, μια νέα επιστήμονας που γενικότερα μελετά το βιβλίο για παιδιά με γνώση και ουσιαστικό ενδιαφέρον, στο συγκεκριμένο βιβλίο της που προλογίζει η καθηγήτρια Μένη Κανατσούλη, ασχολείται με το βιβλίο γνώσεων το οποίο αναφέρεται στη βυζαντινή εποχή. Μια εποχή την οποία η συγγραφέας γνωρίζει πολύ καλά δεδομένου ότι έχει ασχοληθεί στη διδακτορική της διατριβή με θέμα Το Βυζάντιο στη λογοτεχνία για παιδιά: Από το 1955 μέχρι σήμερα. Συγκριτική και ιδεολογική προσέγγιση αλλά και στη μεταδιδακτορική της έρευνα με θέμα Το Βυζάντιο στα σύγχρονα παιδικά βιβλία γνώσεων.

Η Ρόζη-Τριανταφυλλιά Αγγελάκη είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στο Τμήμα προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Διδάσκει Ιστορικές και Κριτικές Προσεγγίσεις Παιδικού Βιβλίου και πεδία ενδιαφέροντός της είναι το παιδικό βιβλίο, οι ιστορικές σπουδές, οι σπουδές μνήμης, οι σπουδές τραύματος, οι σπουδές φύλου, η θεωρία μετα-ανθρωπισμού, η Φιλοσοφία και η κυβερνο-λογοτεχνία. Κατέχει πτυχίο Ιστορίας, μεταπτυχιακό στην Τουρκολογία και την Ιστορία Χωρών Χερσονήσου του Αίμου, διδακτορικό και μεταδιδακτορικό δίπλωμα ειδίκευσης στην Παιδική Λογοτεχνία. Διετέλεσε συνεργάτιδα του Ελληνικού Ανοιχτού Πανεπιστημίου, του Ανοιχτού Πανεπιστημίου Κύπρου, του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης, του Πανεπιστημίου Λευκωσίας, του Κέντρου Βυζαντινών Ερευνών και του Ινστιτούτου Ανάπτυξης και Απασχόλησης.

Συγκριτική και ιδεολογική προσέγγιση. Ψηφιακό εκπαιδευτικό σενάριο

Οπότε, είναι προφανές ότι με την προαναφερόμενη ικανότατη θεωρητική και ερευνητική σκευή, το εν λόγω βιβλίο είναι εξόχως σημαντικό. Η συγγραφέας στο περιεκτικό κεφάλαιο «Τα παιδικά βιβλία γνώσεων» αναφέρεται στον ορισμό του βιβλίου γνώσεων επισημαίνοντας την μορφική πολυπλοκότητα του αντικειμένου και τη δυσκολία διατύπωσης ενός καθολικού ορισμού.

Επικεντρώνεται δε στην εικονογράφηση, αφού δεν νοείται βιβλίο γνώσεων χωρίς εικόνες κι επίσης στο πρόβλημα της αντικειμενικότητας των γνώσεων που αποτυπώνουν, εστιάζοντας στη διάκριση μεταξύ του βιβλίου γνώσεων και του λογοτεχνικού βιβλίου, προβαίνοντας σε μια διαφορετική κατηγοριοποίηση που εκτείνεται από την αποτύπωση των καθαρών γνώσεων μέχρι την μυθοπλαστική τους παρουσίαση. Πράγματι, για το βιβλίο γνώσεων επειδή και η έκτασή του περιλαμβάνει διάφορες περιοχές αλλά και η γραφιστική τεχνολογία εξελίσσεται αλματωδώς, οι κατηγοριοποιήσεις του χρειάζονται ανανέωση. Ακολούθως παρουσιάζεται η μεθοδολογία της έρευνας (ποιοτική ανάλυση περιεχομένου) και η κατάταξη του δείγματος (35 συνολικά βιβλία) σε κατηγορίες.

Η συγγραφέας μια νέα επιστήμονας που γενικότερα μελετά το βιβλίο για παιδιά με γνώση και προσήλωση, στο συγκεκριμένο βιβλίο της ασχολείται με το βιβλίο γνώσεων το οποίο αναφέρεται στη βυζαντινή εποχή.

Σε ένα κεφάλαιο, το πλέον ενδιαφέρον, η συγγραφέας πραγματεύεται την ανάλυση του δείγματος. Συγκεκριμένα η ανάλυση αναφέρεται στις κατηγορίες «Καθαρά βιβλία γνώσεων», «Λογοτεχνικά Βιβλία γνώσεων» (συμπεριλαμβάνουν και τις μυθιστορηματικές βιογραφίες) και «Εικονογραφημένα βιβλία γνώσεων βραχείας φόρμας».

Τα συμπεράσματα

Στη συνέχεια παρατίθενται με λεπτομέρεια τα συμπεράσματα τα οποία ανάμεσα στα άλλα τονίζουν την αντικειμενικότητα των γνώσεων, την αποτύπωση της πολιτισμικής πολυχρωμίας του Βυζαντίου, την προσπάθεια των συγγραφέων να αποτυπώσουν χαρακτήρες, το χιούμορ καθώς και την ενεργοποίηση των αναγνωστών που είναι και ο αντικειμενικός στόχος των βιβλίων γνώσεων.

Στο τέλος αναπτύσσεται ένα σενάριο με δράσεις για τους εκπαιδευτικούς και τα παιδιά το οποίο βρίσκεται εδώ. Θεωρώ απαραίτητο να σημειώσω ότι σε κάθε κεφάλαιο παρατίθεται μια πλούσια και ενημερωμένη βιβλιογραφία η οποία μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά τους μελλοντικούς ερευνητές και τις μελλοντικές ερευνήτριες του βιβλίου γνώσεων για παιδιά.

Καταληκτικά: το εν λόγω βιβλίο, επιστημονικό και συνάμα κατανοητό με έξοχο χειρισμό της γλώσσας, είναι πολύτιμο για την ελληνική βιβλιογραφία καθώς συμβάλλει αποτελεσματικά στην περαιτέρω και σε βάθος επιστημονική έρευνα της πλούσιας κατηγορίας του βιβλίου γνώσεων στην Ελλάδα και, βέβαια, είναι δυνατόν να αποτελέσει και διδακτικό εγχειρίδιο στα πανεπιστημιακά παιδαγωγικά τμήματα και στις σχολές που διδάσκεται το βιβλίο για παιδιά.

* Καρπόζηλου, Μ. Το παιδί στη χώρα των βιβλίων. Αθήνα: Καστανιώτης, 1994, σσ. 89-147. β. Παπαδάτος, Γ.Σ. «Το παιδικό βιβλίο γνώσεων», στο: Το παιδικό βιβλίο στην εκπαίδευση και στην κοινωνία, Αθήνα: Παπαδόπουλος, 22016, σσ. 211-272.
** Παπαδάτος, Γ.Σ.-Παπαδόπουλος, Γ. (επιμέλεια). Το παιδικό βιβλίο γνώσεων. Αθήνα: Παπαδόπουλος, 2017.

* Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι τ. πανεπιστημιακός, συγγραφέας, κριτικός βιβλίων για νέους. Τελευταίο του βιβλίο «Η πολιτεία των ΓΑΤΩΝ» (εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2022).