Για το crossover μυθιστόρημα του Κωστή Α. Μακρή «Ο Λευκάτας, η Φαγιουμάτα και οι 888 Νάνοι» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Φίλντισι.
Του Γιάννη Σ. Παπαδάτου
Πριν αρκετά χρόνια ο Κωστής Μακρής είχε εκδώσει ένα μυθιστόρημα με τίτλο: Ο Πιόζ Νάμε και οι πέντε γάτες (εκδ. Πατάκη, 2010). Αρχαιοελληνικοί μύθοι τεράτων και νεράιδες των δέντρων διαπλέκονται με τα οικολογικά αδιέξοδα, προβάλλοντας έμμεσα μηνύματα συνδεδεμένα κυρίως με την ανάγκη για αλλαγή των σχέσεων ανθρώπου και φύσης. Οι δυνάμεις που πιστεύουν στον άνθρωπο και εκπροσωπούνται από μυθολογικές οντότητες της φύσης, αποκαθιστούν την ισορροπία εμφυσώντας του αισιοδοξία.
Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και στο πρόσφατο μυθιστόρημά του Ο Λευκάτας, η Φαγιουμάτα και οι 888 Νάνοι στο οποίο θίγεται ένα άλλο σύγχρονο πρόβλημα, αυτό του ρατσισμού, όπου υπερφυσικά όντα συμπαρίστανται στην ανθρώπινη αγωνία και στις αδικίες που συντελούνται. Σε μια δυστοπική χώρα, την Κρατιστοβία, τη χώρα των Ψηλών ανθρώπων, ο αυταρχικός αρχηγός της, Δούκας Μαυρώπας, κοντός αυτός, επειδή φοβόταν τα παραμύθια, καίει τα βιβλία των Νάνων -και προπάντων τα βιβλία με τη Χιονάτη, εξορίζοντάς τους από το Δάσος με τις Οξιές. Η ανατροπή θα έρθει από τον έρωτα της Φαγιουμάτα, της κόρης του, με τον Λευκάτα τον γιο ενός αντικαθεστωτικού που συνεργάζεται με τους εξορισμένους Νάνους. Στην ακολουθία των γεγονότων θα βοηθήσουν τα ξωτικά του Βουνού με τις Πολλές Αλήθειες, και σε μια μάχη δίχως νεκρούς, οι Νάνοι μαζί με τους αντικαθεστωτικούς, τους Αδέκαρους, όπως ονομάζονται και τους γύρω χωρικούς, θα νικήσουν τον στρατό του Δούκα, ο οποίος μεταμορφώθηκε από τα ξωτικά και μετάνιωσε για ό,τι έκανε. ‘Αλλωστε εκείνο που επικράτησε ήταν η συμβουλή της νεράιδας Τελαρίνας και των Νάνων: «Αγάπη και συγχώρεση». Έτσι, στο βασίλειο, που μετονομάστηκε σε Κρατιστόβια, επανήλθαν η ισότητα και η εξουσία στα χέρια των πρώην αδικημένων και, βέβαια, τα παραμύθια.
Ο τρόπος αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού σε πτυχές της αφήγησης εμποτίζει τον πυρήνα της πραγματικότητας στο κοινωνικό πλαίσιο των συμβάντων, που έχουν σχέση με τον ρατσισμό και την αποδοχή της διαφορετικότητας από τη μια πλευρά, γιατί από την άλλη αναδύεται μια κινητήρια δύναμη των πραγμάτων, η ιστορία έρωτα που διακειμενικά θυμίζει ανάλογες εμβληματικές υποθέσεις της λαϊκής παράδοσης και της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Ο συγγραφέας χρησιμοποιεί φανταστικά πλάσματα, όπως ξωτικά και νεράιδες, τα οποία εμπλέκονται με τους ανθρώπους, φανερά ή κρυφά, προκειμένου να τους βοηθήσουν στην καθημερινότητα αλλά προπάντων στην επιβίωσή τους. Τα συγκεκριμένα όντα δεν έρχονται ως «από μηχανής θεός» αλλά, έχοντας επικοινωνία με την πλευρά του καλού, που το εκπροσωπούν οι Νάνοι -κι εκείνοι που δεν συμφωνούν με το κακό-, τους ενισχύουν, ώστε να επικρατήσει το δίκαιο που είναι η ισότητα μεταξύ των ανθρώπων και η ευημερία της κοινωνίας τους που είχε διασαλευθεί. Έτσι το μαγικό στοιχείο λειτουργεί ως καταλυτική δύναμη σε απόλυτη συνεργασία με το ανθρώπινο ισότιμα στο επίπεδο της πραγματικότητας. Αυτός ο τρόπος αφήγησης του μαγικού ρεαλισμού σε πτυχές των γεγονότων, εμποτίζει τον πυρήνα της πραγματικότητας των συμβάντων, που έχουν σχέση με τον ρατσισμό και την αποδοχή της διαφορετικότητας από τη μια πλευρά, γιατί από την άλλη αναδύεται μια κινητήρια δύναμη των πραγμάτων, η ιστορία έρωτα που διακειμενικά θυμίζει ανάλογες εμβληματικές υποθέσεις της λαϊκής παράδοσης και της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Στο μυθιστόρημα κυριαρχεί το δίπολο καλός-κακός. Ο Greimas υπογραμμίζει την αρχή της δυαδικής αντίθεσης όπου τα δομικά στοιχεία ενός κειμένου εντάσσονται σε αντιθετικές κατηγορίες. Έτσι ο αναγνώστης και η αναγνώστρια ευρισκόμενοι απέναντι στους δύο αντιθετικούς όρους ταυτόχρονα, κατανοούν τη σχέση που τα συνδέει αποκαλύπτοντας έτσι τη βασική δομή της ιστορίας. Ή όπως θα έλεγε ο Goldmann, η σημαίνουσα δομή του μυθιστορήματος, είναι η έλλειψη θεμελιωδών αξιών για τη συνέχιση της ζωής και η κοσμοθεωρία του ένας κόσμος ισότητας και ειρήνης στον οποίο θα κυριαρχεί η αγάπη.
Πρόκειται για ένα μυθιστόρημα στο οποίο, ο αναγνώστης μπορεί να ψυχανεμιστεί το τέλος, όχι πάντως με ακρίβεια, γιατί η πλοκή επιφυλάσσει πολλές εκπλήξεις και αναπάντεχα γεγονότα. Η περιπέτεια του Λευκάτα, μέχρι να βρει το κάστρο που ήταν κλεισμένη η Φαγιουμάτα και η επιστροφή του ως το Βουνό με τις Πολλές Αλήθειες, κρύβει πολλά εμπόδια, που τα συναντάμε και σε λαϊκά παραμύθια. Από τη μία οι συμβουλές και οι οδηγίες των Νάνων αλλά και ένα πουλί, που είχε εμφανιστεί προτού γεννηθεί, ο Λευκάτας, στη μητέρα του, θα τον βοηθήσουν. Τα μαγικά πλάσματα λειτουργούν ως βοηθοί, προκειμένου ο ήρωας να υπερβεί τις αδυναμίες του ορατού κόσμου να τα προσπεράσει, προκειμένου να επιτύχει τον στόχο του. Εδώ ο συγγραφέας εκμεταλλεύεται με μαεστρία διακείμενα μύθων.
(...) ο Μακρής προσφέρει ένα σύγχρονο αντιρατσιστικό και μαζί αντιπολεμικό crossover μυθιστόρημα, στο οποίο η φαντασία και η πραγματικότητα αναδύονται ισότιμα, (...)
Το μυθιστόρημα είναι γεμάτο περιγραφές τοπίων και ανθρώπινων πράξεων και καταστάσεων που προσφέρονται με μια κινηματογραφική ταχύτητα ενίοτε ποιητικές. Ο γεωγραφικός χώρος ταυτίζεται ή βρίσκεται σε αντίθεση με τα συναισθήματα των ηρώων. Το τελευταίο αποτελεί μέγα προσόν της αφήγησης καθώς επισημαίνεται και από τη θεωρία της λογοτεχνίας.
Παραθέτω δύο αποσπάσματα:
«Εκείνη την κρύα νύχτα, μέσα στην καρδιά του Χειμώνα, ο γενναίος άρχοντας Πορφύριος και η σεβαστή αρχόντισσα Χρυσάνθη, αγκαλιάστηκαν με αγάπη, πόθο και ζήλο» (σελ.32).
«Ο Λευκάτας ανακάλυπτε παντού μορφές και παραστάσεις […] Στις μούχλες και στα ξεφτίσματα των τοίχων, στις ξερολιθιές και στις λιθοδομές των γεφυριών, στο πέρασμα του ήλιου από τις φυλλωσιές των δέντρων, στους κρυστάλλους των πάγων, στα βρύα και στις λειχήνες των βράχων κοντά στο ρυάκι, στο κυνηγητό των σύννεφων με τον άνεμο, στο παιχνίδισμα των ηλιαχτίδων σ’ έναν ιστό αράχνης μετά από βροχή» (Σελ. 80-81).
Το ερωτικό στοιχείο σε μια λυρική μετουσίωση απλώνεται σε όλο το μυθιστόρημα:
« “Θα ήθελα να ήμουν η Άνοιξη, για να σε κάνω να ανθίζεις με κάθε μου χαμόγελο!” απάντησε τολμηρά ο Λευκάτας {…] “μαζί σου μπορώ να ανθίζω και με το απαλό χάδι του χιονιού”, ανταπόδωσε η Φαγιουμάτα» (σελ. 94-95).
Ο Κωστής Μακρής γεννήθηκε το 1954 στην Αθήνα. Είναι ζωγράφος-γραφίστας και ασχολείται με το έντυπο, τη διαφήμιση και την οπτική επικοινωνία. |
Η δύναμη της αφήγησης με τις συχνές εναλλαγές των συναισθημάτων, εμποτίζει το μυθιστόρημα με την απαγόρευση αρχικά των παραμυθιών και τη θριαμβική, στο τέλος, επικράτησή τους στην οποία ενσωματώνεται και η αποκαθήλωση της αυταρχικής εξουσίας καθώς και η περιπέτεια των νέων με την τελική νίκη τους. Έμβλημα πια της νέας χώρας θα είναι η Χιονάτη που «δέχεται» αφηγηματικά την περιπέτεια της Φαγιουμάτα και τη μελλοντική πιθανή νέα αφήγηση στα παιδιά της χώρας.
Η ονοματοδοσία των ηρώων και των τόπων του Μακρή είναι εντυπωσιακή. Όλα σχεδόν τα ονόματα εγκλείουν και ανάλογη ιδεολογία ταυτισμένη με την όψη ή τον χαρακτήρα τους. Π.χ.: Μαυρώπας (μαύρη όψη), Φαγιουμάτα (μάτια προσώπου Φαγιούμ), Κρατιστοβία (χώρα που επικρατεί η βία), Κρατιστόβια (χώρα που επικρατεί η ζωή), Χρυσάνθη, Πορφύριος, Πασινάντης (από τον Ροσινάντη του Δον Κιχώτη. Ακόμα και το Δάσος με τις Οξιές είναι διακείμενο του Μπούχενβαλντ, του ναζιστικού στρατοπέδου κρατούμενων Εβραίων κ.ά. Όπως επίσης, το άστρο που φορούσαν υποχρεωτικά οι Νάνοι και οι αριθμοί που έφεραν με το νούμερο του τελευταίου, το 888, το οποίο είχε ο Κρόκινος, ο αρχηγός τους. Ας θυμηθούμε και μερικά ονόματα από το προηγούμενο μυθιστόρημα του Μακρή: Πιοζ Νάμε, Εγωμόνη Μουπάντα, Κινατόβρης, Σιγάμης Δετόβρος κ.ά. Πρόκειται για ονόματα που δημιουργούν κατά την ανάγνωση μικρά κενά απροσδιοριστίας εγκαλώντας διακειμενικά τον αναγνώστη και την αναγνώστρια να κινητοποιήσουν τις γνώσεις αλλά και τη φαντασία τους. Άλλωστε τα διακείμενα, υπογραμμίζει ο Riffaterre, κρύβουν την αλήθεια του κειμένου.
Πρόκειται για ονόματα που δημιουργούν κατά την ανάγνωση μικρά κενά απροσδιοριστίας εγκαλώντας διακειμενικά τον αναγνώστη και την αναγνώστρια να κινητοποιήσουν τις γνώσεις αλλά και τη φαντασία τους.
Ένα στοιχείο επίκαιρο στις μέρες μας είναι ο πόλεμος που μαίνεται δίπλα μας, το πόσο άδικος είναι, όπως άλλωστε και όλοι οι επιθετικοί πόλεμοι. Οι σελίδες που αναπαριστούν τη μάχη που έδωσαν οι δυο αντίπαλες δυνάμεις, χωρίκανέναν νεκρό, δείχνουν από τη μια πλευρά τη δραματικότητα κάθε πολέμου κι από την άλλα αποτελούν κυριολεκτικά τη γελοιοποίησή του και βέβαια αναδίδουν πηγαίο χιούμορ. Όπλα αμυντικά των Νάνων και των Αδέκαρων είναι τα διάφορα αντίδοτα από χάπια και αλοιφές που είχε επινοήσει ο γιατρός των Νάνων, ο Λάμματος, ενώ επιθετικά η φαγουρόσκονη που οι αντίπαλοι ξύνονταν και είχαν ακατάσχετες διάρροιες.
Καταληκτικά: ο Μακρής προσφέρει ένα σύγχρονο αντιρατσιστικό και μαζί αντιπολεμικό crossover μυθιστόρημα, στο οποίο η φαντασία και η πραγματικότητα αναδύονται ισότιμα, μέσα από τη σύγχρονη ανάγκη για αποδοχή του διαφορετικού, με κινητήρια δύναμη τον έρωτα και τη δίχως όρια αγάπη με κυρίαρχα υφολογικά στοιχεία τον λυρισμό και το πηγαίο χιούμορ.
Ένα απόσπασμα
«Η φαγούρα που ένιωθαν οι στρατιώτες του Δούκα άρχισε να τους καίει το κορμί και τους ανάγκαζε να βγάλουν τις πανοπλίες τους και να ξύνονται σαν μανιακοί. Αμέσως μετά ήρθε η τρομερή ανάγκη της άλλης σκόνης που τους υποχρέωνε να τρέχουν απελπισμένοι από δω κι από κει, ψάχνοντας για ένα κρυφό μέρος να ανακουφιστούν» (σελ. 263-264).
Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι αν. καθηγητής του παν/μίου Αιγαίου και κριτικός λογοτεχνίας για νέους.
Greimas, A. J. (2005). Δομική Σημασιολογία-Αναζήτηση μεθόδου. Μτφρ. Γ. Παρίσης. Αθήνα: Πατάκης.
Παπαντωνάκης, Δ.Γ. (2009). Θεωρίες Λογοτεχνίας και Ερμηνευτικές Προσεγγίσεις Κειμένων για Παιδιά και για Νέους. Αθήνα: Πατάκης.
Riffaterre, M. (1990). «Compulsory reader response: the intertextual drive». In: Intertextuality. Theories and practices. Worton, M & Still, J. [eds]. Manchester, UK Manchester: University Press.