«Αγνοείται» της Μπριζίτ Ζιρό (κριτική) – Ένα μυθιστόρημα για εφήβους και για όλους

Ο Λίβιο κατάγεται από την Ιταλία, αλλά ζει σε μια επαρχιακή πόλη της Γαλλίας με τους γονείς του. Μαθητής της τελευταία τάξης του Λυκείου ετοιμάζεται να δώσει εξετάσεις για να πάρει το μπακαλορέα. Είναι ένα κάπως ιδιαίτερο νεαρό αγόρι – λεπτός, καλός στο άλμα σε μήκος, μα προτιμά να μην ασχολείται με τα ενδιαφέροντα των άλλων αγοριών, σε εκείνον αρέσει η ποίηση και ποτέ δεν κάνει τολμηρά και χυδαία σχόλια για τις συμμαθήτριες του. Του αρέσει να τραγουδά, η φωνή του έχει κάποιες ιδιόμορφες αποχρώσεις.

Αν και διατηρεί στενή σχέση με τη συμμαθήτρια του την Καμίγ, σε πολλούς μέσα στην τάξη του, μα και ακόμα και στον ίδιο τον εργολάβο οικοδομών πατέρα του, περνάει η ιδέα πως ο Λίβιο μπορεί να έχει διαφορετικές σεξουαλικές προτιμήσεις από εκείνες που θα περίμενε κανείς από ένα νεαρό αγόρι της ηλικίας του.

Αλλά τίποτε χειροπιαστό δεν υπάρχει έως τη μέρα που ο Λίβιο, στο πλαίσιο του μαθήματος της Ιστορίας, αναλαμβάνει να παρουσιάσει μέσα στην τάξη του κάποιες εικόνες από πράξεις του ναζιστικού κόμματος στη Γερμανία.

ο Λίβιο (...), ζήτησε να χρησιμοποιήσει το ιστορικό αυτό γεγονός όχι μόνο για να φανερώσει τις σεξουαλικές του προτιμήσεις, αλλά και για να αντιπαραθέσει στη διαχρονική ναζιστική νοοτροπία το δικαίωμα στη ελεύθερη γνώση και στην ελεύθερη επιλογή

Το γεγονός που έχει επιλέξει είναι το κάψιμο της μεγάλης και σπουδαίας βιβλιοθήκης του Γερμανοεβραίου γιατρού Μάγκνους Χίρσφελντ που είχε παλέψει για την ισότητα των φύλων και είχε με επιστημονικό τρόπο αποδείξει πως η ομοφυλοφιλία δεν είναι μια ασθένεια.

Ο Λίβιο έχει μελετήσει τη ζωή και το έργο του συγκεκριμένου γιατρού, έχει πολλά να περιγράψει για τον τρόπο που οι χιλιάδες τόμοι της σημαντικής βιβλιοθήκης του είχαν βρεθεί στην πυρά, γνώριζε ακόμα πως μετά από εκείνο το γεγονός που είχε συμβεί στα 1932, ο Χίρσφελντ είχε καταφύγει στην Κυανή Ακτή όπου και λίγα χρόνια αργότερα είχε πεθάνει.

Στην ουσία ο Λίβιο στην κρίσιμη ηλικία που βρισκότανε και έχοντας αποδεχτεί την σεξουαλική του ταυτότητα, ζήτησε να χρησιμοποιήσει το ιστορικό αυτό γεγονός όχι μόνο για να φανερώσει τις σεξουαλικές του προτιμήσεις, αλλά και για να αντιπαραθέσει στη διαχρονική ναζιστική νοοτροπία το δικαίωμα στη ελεύθερη γνώση και στην ελεύθερη επιλογή σεξουαλικού προσδιορισμού.

Η παρουσίαση του Λίβιο δημιουργεί απρόβλεπτες αντιδράσεις. Δυο συμμαθητές του τον κοροϊδεύουν και στη συνέχεια μέσω των γονιών τους τον καταγγέλλουν στη διεύθυνση του σχολείου. Κι όπως το γεγονός αποκτά μη ελεγχόμενες αντιδράσει, ο Λίβιο χωρίς κανένα να ενημερώσει, εξαφανίζεται.

Η μικρή κοινωνία μέσα στη οποία έζησε – οι γονείς του, η καθηγήτρια του, η στενή του φιλενάδα, οι συμμαθητές του, αλλά και η αστυνομία, τον αναζητούν. Αλλά εκείνος αγνοείται. Ζει; Κι αν ναι πού μπορεί να έχει πάει;

(...)δε διστάζει να υπενθυμίσει πόσο εύκολα από την ελευθερία επιλογών της εποχής μας μπορούμε να επιστρέψουμε στην ανελευθερία προηγούμενων καιρών.

Πάνω σε αυτήν την πλοκή η βραβευμένη με το Goncourt του 2022 Γαλλίδα συγγραφέας Μπριζίτ Ζιρό στήνει ένα μυθιστόρημα ανατομίας των κοινωνικών, ενδοοικογενειακών και ψυχολογικών αντιδράσεων απέναντι στην απόφαση ενός νέου ανθρώπου να διεκδικήσει το δικαίωμα του σε ένα προσωπικό προσδιορισμό της ταυτότητάς του και παράλληλα να συνδέσει αυτές τις αντιδράσεις με μια φασιστική νοοτροπία που εξακολουθεί να ισχύει, έστω και κρυμμένη κάτω από μια δήθεν απαλλαγμένη από προλήψεις κοινωνία.

Αληθινά πρωτότυπη όσο και ενδιαφέρουσα συγγραφική σύλληψη. Και η Μπριζίτ Ζιρού την υλοποιεί με σύντομα κεφάλαια – πρωτοπρόσωπες αφηγήσεις των πρωταγωνιστών του γεγονότος. Από τη φίλη του νεαρού έως την καθηγήτρια του, από τη μητέρα του έως τον πατέρα του, από τον αντίπαλο συμμαθητή του έως και αυτόν τον ίδιο τον Λίβιο, ο αναγνώστης ανασκάπτει όσα είχαν προηγηθεί και τα οποία τελικά ο καθένας που τα έζησε τα αφηγείται και τα ερμηνεύει με τον δικό του τρόπο.

Πώς φωτίζεται ένα ιστορικό γεγονός

Υπάρχουν πολλοί, όμως, τρόποι για να φωτίσει κανείς ένα ιστορικό γεγονός; Το παρελθόν, πόσο αντικειμενικά το προσεγγίζει ο καθένας μας; Και οι διαπροσωπικές σχέσεις, πόσο ελεύθερα εκφράζονται; Οι επιστημονικές ανακαλύψεις και οι ηθικές τοποθετήσεις, πόσο και από πόσους είναι αποδεχτές; Και τελικά ποιος είναι αυτός – ή μάλλον ποιος άλλος μπορεί να έχει το δικαίωμα διαμόρφωσης μιας ζωής πέρα από εκείνον που καλείται να τη ζήσει;

Όλα αυτά τα ερωτήματα τίθενται σε αυτό το μυθιστόρημα που παράλληλα με την κοινωνική ανάλυση του σήμερα προσφέρει και πολλές όσο και ενδιαφέρουσες γνώσεις για το χτες.

Ο Γερμανοεβραίος γιατρός και σεξολόγος Μάγκνους Χίρσφελντ στην εποχή του είχε θεωρηθεί εφάμιλλης επιστημονικής αξίας με τον Αϊνστάιν -στο Ινστιτούτο που διεύθυνε είχε γίνει η πρώτη εγχείρηση αλλαγής φύλου- ήταν αυτός που υπερασπίστηκε τα δικαιώματα των ομόφυλων και των τρανς ατόμων και όταν εκδιώχθηκε από τους Ναζί έσπευσαν να τον υπερασπιστούν προσωπικότητες όπως αυτές των Τσβάιχ, Μαν, Ρίλκε, Ζολά κ.ά.

Η Μπριζίτ Ζιρού, το έργο και τη δίωξη αυτού του ανθρώπου, παράλληλα με το κάψιμο της σημαντικής βιβλιοθήκης που είχε το Ινστιτούτο του, τα συνδέει με την ιδεολογία του Ναζισμού και δε διστάζει να υπενθυμίσει πόσο εύκολα από την ελευθερία επιλογών της εποχής μας μπορούμε να επιστρέψουμε στην ανελευθερία προηγούμενων καιρών.

Η Μπριζίτ Ζιρό [Brigitte Giraud] γεννήθηκε στην Αλγερία το 1960 και μεγάλωσε στη Γαλλία. Είναι μεταφράστρια και δημοσιογράφος, ενώ παλαιότερα εργαζόταν σε βιβλιοπωλείο. Το 2022 βραβεύτηκε με το σημαντικότερο βραβείο γαλλικής λογοτεχνίας, το Βραβείο Goncourt, για την αυτοβιογραφική νουβέλα Ζήσε γρήγορα (μτφρ. Σοφία Αυγερινού, εκδ. Καστανιώτη).

Η μετάφραση της Μαρίζας Ντεκάστρο είχε να αντιμετωπίσει τις διαφορετικές εκφορές του λόγου των διαφόρων αφηγητών. Με βαθιά γνώση των δύο γλωσσών μετέφερε το γαλλικό κείμενο στα ελληνικά. Οι φωνές των προσώπων που αφηγούνται διατηρούν τις ιδιαιτερότητες τους.

Αξίζει ακόμα να σταθεί κανείς και στην προσεγμένη εκδοτική μορφή του έργου. Οι τρυφερές εικόνες της Λορί Λεκού που ορίζουν την αρχή κάθε κεφαλαίου, πέρα από την αισθητική απόλαυση προσφέρουν με τον τρόπο τους και ένα άξονα ανάγνωσης του έργου.

Στην Ελλάδα τα μυθιστορήματα που απευθύνονται σε εφήβους -μα και όχι μόνο- αυτά δηλαδή που πλέον τα ονομάζουμε «μυθιστορήματα cross over», έχουν μικρή κυκλοφορία καθώς το εκπαιδευτικό μας σύστημα, αλλά και γενικότερα ο κοινωνικός συντηρητισμός μας δεν τα προωθεί

Ένα ακόμα σημείο που θα ήθελα να επισημάνω σχετικά με την έκδοση και κυκλοφορία του μυθιστορήματος αυτού στα ελληνικά είναι πως στη Γαλλία έχει εκδοθεί από τις εκδόσεις L'École des loisirs, τον σημαντικότερο γαλλικό εκδοτικό οίκο στον τομέα που ποιοτικού βιβλίου για παιδιά και νέους. Σε μια από τις σειρές του που απευθύνονται σε εφήβους έχει ενταχθεί το έργο αυτό με τον τίτλο «Porté disparu».

Στην Ελλάδα τα μυθιστορήματα που απευθύνονται σε εφήβους -μα και όχι μόνο-, αυτά δηλαδή που πλέον τα ονομάζουμε «μυθιστορήματα cross over», έχουν μικρή κυκλοφορία καθώς το εκπαιδευτικό μας σύστημα, αλλά και γενικότερα ο κοινωνικός συντηρητισμός μας δεν τα προωθεί έτσι ώστε να βρούνε το κοινό στο οποίο βασικά είναι στραμμένα.

Οι εκδόσεις Διόπτρα με την ένταξη του έργου σε μια γενική σειρά ξένης λογοτεχνίας προσπαθούν να παρακάμψουν αυτό το εμπόδιο επαφής του έργου με ένα πλατύτερο κοινό. Και εν τέλει ίσως με αυτήν την επιλογή να προτείνουν και μια νέα εκδοτική τακτική – αυτού του είδους τα μυθιστορήματα να συνυπάρχουν εκδοτικά και με όλα τα άλλα που διαθέτουν ποιότητα και μια σύνθεση ικανή να αγαπηθεί από αναγνώστες διαφορετικών ηλικιών.

*Ο ΜΑΝΟΣ ΚΟΝΤΟΛΕΩΝ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Σαν Μήδεια» (εκδ. Πατάκη).