«Μέδουσα» της Τζέσι Μπάρτον (κριτική) – Μια έξυπνη φεμινιστική αναδιήγηση για εφήβους και νέους

Οι φεμινιστικές αναδιηγήσεις (retellings) της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας αποτελούν μία από τις πιο δημοφιλείς τάσεις της εφηβικής λογοτεχνίας. Ακολουθώντας τα βήματα της Μάντελιν Μίλερ, της Πατ Μπάρκερ και άλλων συγγραφέων που έδωσαν φωνή σε αποσιωπημένες μυθολογικές ηρωίδες, η Τζέσι Μπάρτον εισφέρει μια νέα οπτική για μία από τις πιο παρεξηγημένες γυναικείες μορφές της ελληνικής μυθολογίας.

Η Μέδουσα ήταν, τελικά, μια πανέμορφη γοργόνα ή ένα πανίσχυρο τέρας;

Η δική της Μέδουσα είναι μια ιστορία για το κορίτσι πίσω από τον μύθο, με σύγχρονες φεμινιστικές προεκτάσεις. Η έκδοση περιλαμβάνει ολοσέλιδα σκίτσα της Ολίβια Λόμενεκ Γκιλ που συνδυάζουν την κλασική εικονογράφηση των βιβλίων μυθολογίας με την υψηλή αισθητική των graphic novels.

Η Μέδουσα του μύθου

Η ιστορία της Μέδουσας, ως μυθολογικού πλάσματος, όπως και όλη η αρχαία ελληνική μυθολογία, έχει καταγραφεί από άνδρες ποιητές και μυθογράφους. Ο Ησίοδος, ο Αισχύλος, ο Απολλόδωρος είναι κάποιοι από αυτούς που οικοδόμησαν το αφήγημα της Μέδουσας. Από τα γραπτά τους και τους σωζόμενους ακροκεράμους ή ανάγλυφα της αρχαϊκής και ελληνιστικής περιόδου, προκύπτει μια διττή εικόνα. Η Μέδουσα ήταν, τελικά, μια πανέμορφη γοργόνα ή ένα πανίσχυρο τέρας;

Η βέβηλη πράξη, που φέρει τα χαρακτηριστικά του βιασμού, εξόργισε τη Θεά, η οποία τιμώρησε το θύμα, και όχι τον θύτη, παραμορφώνοντας την όψη του.

Την απάντηση δίνει ο Ρωμαίος ποιητής Οβίδιος, ο οποίος καταγράφει στις Μεταμορφώσεις του την ιστορία ενός κοριτσιού περίφημου για την ομορφιά και τα πλούσια μαλλιά του, το οποίο έτυχε να «προσέξει» ο Ποσειδώνας. Ο πανίσχυρος θεός των υδάτων καταδίωξε το κορίτσι μέχρι να το υποτάξει στον ναό της Αθηνάς. Η βέβηλη πράξη, που φέρει τα χαρακτηριστικά του βιασμού, εξόργισε τη Θεά, η οποία τιμώρησε το θύμα, και όχι τον θύτη, παραμορφώνοντας την όψη του.Στις σχολικές αίθουσες, η ιστορία της Μέδουσας διδάσκεται διαμεσολαβούσης αυτής του Περσέα. Η ακατόρθωτη αποστολή που έπρεπε να φέρει ο ημίθεος εις πέρας και ο ευρηματικός τρόπος αντικατοπτρισμού που σκέφτηκε για να σκοτώσει το «τέρας» είναι η κύρια πηγή γνώσης μας για τη Μέδουσα. Η αποτύπωσή του θανατηφόρου βλέμματός της πάνω στην ασπίδα του Περσέα στοιχειώνει τον παιδικό νου για καιρό.

Η Μέδουσα της Μπάρτον

Η Μέδουσα της Μπάρτον απέχει πολύ από αυτή την αποκρουστική εικόνα. Είναι ένα δεκαοχτάχρονο κορίτσι, εξόριστο σε ένα βραχώδες νησί, με τις δύο αδελφές του, τις ημίθεες Σθενώ και Ευρυάλη, οι οποίες πετούν όλη τη μέρα γύρω από το νησί. Η μόνη παρέα που έχει η Μέδουσα είναι ο σκύλος της, ο Ασήμης, και τα φίδια στο κεφάλι της, τα οποία ονοματίζει ανάλογα με το ταπεραμέντο του καθενός. Στερημένη βιαίως την παιδικότητά της, η ενήλικη Μέδουσα θέλει διακαώς να αναπληρώσει τον χαμένο χρόνο, να αποκτήσει εμπειρίες, να παίξει, να κάνει φίλους αλλά και να ερωτευτεί.

Όταν παρατηρεί ξαφνικά ένα νεαρό αγόρι να αγκυροβολεί στα βράχια του τόπου που έχει αναγκαστεί να καλεί σπίτι της, η Μέδουσα γεμίζει περιέργεια. Φοβισμένη για τις συνέπειες της κατάρας της Αθηνάς, τη δύναμη της οποίας δεν έχει δοκιμάσει σε κανέναν, αρχίζει να μιλά στον Περσέα πίσω από έναν βράχο. Αυτός δέχεται ως όρο της επικοινωνίας τους να μην ιδωθούν και σύντομα διαμορφώνουν το δικό τους τελετουργικό. Κάθε μέρα, συναντιούνται στις δύο πλευρές του ίδιου βράχου για να συζητήσουν με τις ώρες.

Ένα κορίτσι ή ένα τέρας;

Η Μέδουσα της Μπάρτον ενσωματώνει τη διττότητα του αρχαιοελληνικού μύθου με τη μορφή της κρίσης ταυτότητας που βιώνεται από την ηρωίδα. Η Μέδουσα δεν γνωρίζει ότι το όνομά της προκαλεί τρόμο στα πέρατα του ωκεανού, ότι το πρόσωπό της έχει ταυτιστεί με κάτι το φρικώδες, αλλά δεν επιθυμεί να τη δει ο Περσέας. Αναρωτιέται και η ίδια, γεμάτη ντροπή για την εμφάνισή της, εάν αυτό που θα αντικρίσει ο φίλος της είναι «ένα κορίτσι ή ένα τέρας;».

Ενστικτωδώς, λοιπόν, συστήνεται στον Περσέα ως Μερίνα. Το απομυθοποιημένο όνομα που επιλέγει η ίδια συμβάλλει στην ήδη εξανθρωπισμένη εικόνα που πλάθει η Μπάρτον για τη Μέδουσα. Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και η γραφή, που υιοθετεί την αθώα, μετεφηβική φωνή ενός κοριτσιού, αλλά και η εικονογράφηση που αποτυπώνει ένα συμπαθητικό κορίτσι, με πολύχρωμα ακίνδυνα φίδια να πλαισιώνουν το κεφάλι της.

Ένα τραγικό ειδύλλιο

Ο Περσέας και η Μέδουσα είναι συνομήλικοι και έχουν πολλά κοινά. Εξόριστοι στο ίδιο νησί μοιάζουν σαν σύμμαχοι σε αυτή την παραλλαγή του μύθου. Ο ένας τιμωρημένος από τον πατριό του και η άλλη από τη θεά, εκπροσωπούν δύο αρχέτυπα, το θηλυκό και το αρσενικό, καθένα από τα οποία έχει τα δικά του έμφυλα «βάσανα». Η ιστορία όμως των παιδιών θα μπορούσε να είναι και κάποια αρχαία τραγωδία, αφού αμφότεροι αγνοούν την πραγματικότητα. Ο Περσέας αργεί να αποκαλύψει το σκοπό της επίσκεψής του στο νησί και η Μέδουσα καθυστερεί να προδώσει την πραγματική της ταυτότητα.

Αρχικά, αυτό το σχήμα λειτουργεί συμφιλιωτικά και ο ένας μαθαίνει από τον άλλον. Ο Περσέας διαρκώς υπενθυμίζει στη Μέδουσα ότι είναι κι αυτός έρμαιο των αποφάσεων άλλων, ότι αναγκάστηκε να γυμναστεί, να δυναμώσει, να υποδυθεί τον ρόλο του άνδρα για να εμπνεύσει το σεβασμό στους γύρω του. Σύντομα, όμως, η Μέδουσα είναι αυτή που θα προσέξει τις διαφορές τους, υπενθυμίζοντας στον Περσέα τα προνόμιά του. Από τη δική του ιστορία, η Μέδουσα απομονώνει τον πόνο της Δανάης, της μητέρας του, και νιώθει μεγαλύτερη συμπόνια για αυτή παρά για τον ίδιο. Τα βιώματά των δύο γυναικών, από την κακοποίηση μέχρι την εξορία, εμφανίζουν πολλά κοινά.

Διδακτική αξία

Από όλα τα στοιχεία του μύθου, κυρίως αυτού που κατέγραψε ο Οβίδιος αλλά και των παραλλαγών του, η Μπάρτον αξιοποιεί αυτά που μπορούν να έχουν μια διδακτική αξία για τους σημερινούς εφήβους. Προσεγγίζει προσεκτικά το ζήτημα της αυτοεικόνας και της προβολής των απόψεων των άλλων πάνω στο σώμα μας, το ζήτημα των έμφυλων απαιτήσεων και της ανασφάλειας που προκύπτει από αυτές.

Υπογραμμίζεται η ανάγκη να είναι κανείς ο εαυτός του σε μια σχέση και όχι να προσπαθεί να χωρέσει στο καλούπι που δημιουργεί κάποιος σύντροφος. Πέρα από τις τοξικές σχέσεις, σχολιάζεται εκτενώς το ζήτημα της συναίνεσης, αλλά και τα διπλά στάνταρ που ενισχύουν την έμφυλη ανισότητα. Οι Θεοί, για παράδειγμα, είναι πολύ γενναιόδωροι και ευνοϊκοί με τον Περσέα, ενώ με τη Μέδουσα εκδικητικοί. Η ομορφιά του Περσέα επιβραβεύεται, ενώ της Μέδουσας τιμωρείται.

Γραμμένο σαν μια καλή πρώτη επαφή με το κίνημα #metoo, η Μπάρτον εκθέτει όλες τις απόψεις που διαμορφώνουν την κουλτούρα του βιασμού και την ενοχοποίηση του θύματος (victim blaming). Η Μέδουσα, αφότου κακοποιείται σεξουαλικά από τον Ποσειδώνα, έρχεται αντιμέτωπη με την κοινωνική κατακραυγή και απέχθεια. Η Μπάρτον, πάντως, την αντιμετωπίζει σαν ένα θύμα σεξουαλικής κακοποίησης, που έχει σωματοποιήσει το τραύμα και στο άκουσμα του ονόματος του θύτη τραντάζεται ολόκληρη, βιώνοντας εκ νέου τον πόνο.

Μετασχηματισμός συμβόλου

Από τον Καραβάτζιο μέχρι τον Φρόιντ και από τον γνωστό οίκο μόδας Βερσάτσε μέχρι τον τέως Αμερικανό πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ, πολλοί έχουν αναπλάσει και ερμηνεύσει τη Μέδουσα κατά το δοκούν. Το 1975, η Γαλλίδα φεμινίστρια Ελέν Σιξού γράφει το Γέλιο της Μέδουσας (Μτφρ. Γωγώ Κατσούλη, Τζένη Κουντούρη Τσιάμη, Ειρήνη Σπανοπούλου, εκδ. Τοποβόρος), ένα κείμενο κομβικό για την ενθάρρυνση των γυναικών να αφηγηθούν τη δική τους ιστορία και να διεκδικήσουν χώρο για το δικό τους βίωμα, τα σώματα, τις εμπειρίες και συναισθήματά τους. Η Μέδουσα για την Σιξού «δεν είναι θανάσιμη. Είναι όμορφη και γελάει».

Από όλες τις αναθεωρητικές ερμηνείες του μύθου, η Μπάρτον εναρμονίζεται περισσότερο με αυτή που επικρατεί σήμερα στο φεμινιστικό κίνημα, το οποίο έχει οικειοποιηθεί τη Μέδουσα σαν ένα θύμα που κατάφερε να τρέψει τον πόνο σε δύναμη.

Από όλες τις αναθεωρητικές ερμηνείες του μύθου, η Μπάρτον εναρμονίζεται περισσότερο με αυτή που επικρατεί σήμερα στο φεμινιστικό κίνημα, το οποίο έχει οικειοποιηθεί τη Μέδουσα σαν ένα θύμα που κατάφερε να τρέψει τον πόνο σε δύναμη. Το τατουάζ της Μέδουσας στιγματίζει τα σώματα πολλών γυναικών υποδηλώνοντας άρρητα την επιβίωση μετά από ένα περιστατικό ή μια σχέση κακοποίησης.

Η Μέδουσα της Μπάρτον και της εικονογράφου Ολίβια Λόμενεκ Γκιλ είναι ένα κορίτσι που κακοποιήθηκε, άργησε να επουλώσει τα τραύματά της και στο τέλος μετέτρεψε την ευαλωτότητά της σε δύναμη. Αυτή η Μέδουσα αρνείται την αναγωγή της σε μυθικό τέρας που προκαλεί τον τρόμο, αλλά επιλέγει η ίδια την ανύψωσή της σε ένα σύμβολο γυναικείας ενδυνάμωσης.

^＊Η ΦΑΝΗ ΧΑΤΖΗ είναι μεταφράστρια, απόφοιτος του Μεταπτυχιακού Προγράμματος Αγγλικών και Αμερικανικών Σπουδών.

Αποσπάσματα από το βιβλίο

«Όταν είσαι κορίτσι και σε προσδιορίζουν ως όμορφο, κατά κάποιο τρόπο αυτό γίνεται η ουσία της ύπαρξής σου. Υπερισχύει οποιουδήποτε άλλου πράγματος που είσαι. Όταν είσαι αγόρι, ποτέ δεν καθορίζει ποιος μπορείς να είσαι».

«Έπρεπε να σταματήσεις να βγαίνεις για ψάρεμα».
«Γιατί έπρεπε να σταματήσω αυτό που αγαπούσα; Ο Ποσειδώνας δεν έπρεπε να βρίσκεται εκεί έτσι κι αλλιώς. Έπρεπε να σταματήσει να με ακολουθεί!»