Για το βιβλίο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη «Υπό τη βασιλική δρυ» σε απόδοση του Διονύση Λεϊμονή και εικονογράφηση της Εύας Καραντινού, από τις εκδόσεις Αρτέον, στη σειρά «Τα κλασικά μας διηγήματα».
Γράφει ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος
Πολλά έργα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη είτε έχουν επανεκδοθεί πλείστες όσες φορές είτε έχουν διασκευαστεί μεταγραμμένα στην κοινή νεοελληνική είτε έχουν παρουσιαστεί στον κινηματογράφο, στην τηλεόραση ή στο θέατρο είτε έχουν διασκευαστεί για παιδιά. Στο τελευταίο, θα αναφερθώ στην αρχή του σημειώματός μου, με αφορμή την έκδοση του διηγήματος του Παπαδιαμάντη Υπό τη βασιλική δρυ (εκδ. Αρτέον) σε απόδοση του δόκιμου συγγραφέα βιβλίων λογοτεχνίας για παιδιά και για εφήβους Διονύση Λεϊμονή. Όταν μιλάμε για την έννοια της «διασκευής» ή και για τη σχεδόν ταυτόσημη της «απόδοσης», εννοούμε μια άλλη γλώσσα που απομακρύνεται από το πρωτότυπο. Ο διασκευαστής χρειάζεται να αλλάξει εκφράσεις, να προσθέσει ή να αφαιρέσει τμήματα ή να τα αποδώσει περιληπτικά και γενικά να δώσει μια διαφορετική μορφή στο πρωτότυπο κείμενο προκειμένου να το προσαρμόσει στις αναγνωστικές, εκπαιδευτικές, γλωσσικές ή άλλου είδους ανάγκες της κάθε εποχής.
Μια διασκευή που σέβεται το πρωτότυπο
Παρά τις πολλές αντιρρήσεις και αμφισβητήσεις για τη συγκεκριμένη διακειμενικού ύφους λειτουργία και κατά πόσο αυτή ανταποκρίνεται στο πρωτότυπο, οφείλουμε να παραδεχτούμε ότι η συγκεκριμένη ελευθερία της διασκευής, τώρα κοντά δύο αιώνες στην ελληνική πραγματικότητα, ιδίως στη λογοτεχνία για παιδιά, είναι αποδεκτή. Άλλωστε ένα τέτοιο εγχείρημα επιβεβαιώνει τη διαχρονικότητα ενός κλασικού έργου. Εννοείται ότι η διασκευή θα είναι κατάλληλη από την πλευρά της γλώσσας και θα προσιδιάζει στην παιδική προσληπτικότητα και πάνω απ΄ όλα –εξαιρούνται οι μεταμοντέρνες αποδόσεις–, θα σέβεται το πρωτότυπο. Οι Stephens και McCallum σημειώνουν ότι μέσα από τη διαδικασία μιας αναδιήγησης (retelling) μεταδίδεται ένα σύνολο εμπειριών οι οποίες εκφράζουν τις αξίες και τις παραδοχές μιας εποχής ενώ ταυτόχρονα ενυπάρχει εντός της η δομή του πρωτότυπου.
Το διήγημα του Παπαδιαμάντη αναφέρεται σε ένα παιδί που γοητεύτηκε από μια βασιλική δρυ τόσο, που, χωρίς να ειδοποιήσει τους δικούς του, έφυγε προκειμένου να τη θαυμάσει από κοντά. Στη συνέχεια αποκοιμήθηκε στη σκιά της και την ονειρεύτηκε να μεταμορφώνεται σε γυναίκα η οποία τον παρακάλεσε να μην την κόψουν. Αργότερα, στο σχολείο του, έμαθε ότι οι νεράιδες Αμαδρυάδες πεθαίνουν μαζί με τα δέντρα, όταν καταστρέφονται. Χρόνια αργότερα, όταν του ήρθε η επιθυμία να επισκεφτεί το δέντρο ερχόμενος από την ξενιτιά, έμαθε ότι εκείνος που το έκοψε είχε πεθάνει. Η γυναίκα που του έδωσε την πληροφορία, απόδωσε τον θάνατό του στο «στοιχειωμένο», όπως το χαρακτήρισε, δέντρο.
Το δέντρο, συμβολίζει την αποθέωση του θαύματος εκφράζοντας μια αρχέγονη γλώσσα η οποία επικοινωνεί με τον άνθρωπο που όταν εισέλθει στον κόσμο του, ανάλογα, θα τον βοηθήσει και θα τον ωριμάσει ή θα του αρνηθεί τη βοήθεια.
Πρόκειται για ένα από τα καλύτερα διηγήματα του Παπαδιαμάντη το οποίο με έμμεσο τρόπο αναδεικνύει στοιχεία της μυθολογίας και της παράδοσης συνδεδεμένα με την περιέργεια και τη φιλομάθεια του μικρού, με την εικόνα του για το άλλο φύλο στην πορεία του για αυτογνωσία και ενηλικίωση. Το δέντρο, συμβολίζει την αποθέωση του θαύματος εκφράζοντας μια αρχέγονη γλώσσα η οποία επικοινωνεί με τον άνθρωπο που όταν εισέλθει στον κόσμο του, ανάλογα, θα τον βοηθήσει και θα τον ωριμάσει ή θα του αρνηθεί τη βοήθεια. Σε πολλούς πολιτισμούς συνδέεται με την αθανασία, με κάθε μορφή δημιουργίας, με θεραπευτικές ιδιότητες και κυρίως με την ένωση όλων των μορφών της ζωής με το σύμπαν. Μην ξεχνάμε και την παράδοση για το δέντρο της ζωής στο κέντρο της γης ή ακόμη την ενεργειακή δύναμη που υποτίθεται ότι προσφέρει (βλ. τη δρυ, το ιερό δέντρο του Δία).
Η βασιλική δρυς έχει χρησιμοποιηθεί και από άλλους/άλλες δημιουργούς (π.χ. Αλεξίου, Βρεττάκος). Ωστόσο η δρυς του Παπαδιαμάντη αναφέρεται ως διακείμενο σε αρκετά έργα. Για παράδειγμα αναφέρω τον Μυριβήλη στη Δασκάλα με τα χρυσά μαλλιά, όταν ο Λεωνής διαβάζει το διήγημα στον φίλο του, τον Βρανά, παραλληλίζοντας το κόψιμο της βασιλικής δρυός με τον ακρωτηριασμό του ποδιού του Βρανά. Αλλά και ο Merlier χρησιμοποιεί ως συμβολισμό τη βασιλική δρυ του Παπαδιαμάντη προκειμένου να αναφερθεί στη διακλάδωση του ελληνισμού. Το αγόρι του διηγήματος, μετανάστης, ξεριζωμένος, δηλαδή, επιστρέφοντας στις ρίζες του βρίσκοντας το αγαπημένο του δέντρο ξεριζωμένο (βλ. Peckham στη βιβλιογραφία). Ένας συμβολικός παραλληλισμός συνδεόμενος με τις πληθυσμιακές ανακατατάξεις της εποχής του Παπαδιαμάντη και γιατί όχι και της σημερινής εποχής.
Ο συγγραφέας αποδίδει το διήγημα με έναν τρόπο που το κάνει προσιτό και απολαυστικό για όλες τις ηλικίες.
Ας έρθω τώρα στο ενδιαφέρον εγχείρημα του Λεϊμονή. Κατ’ αρχήν η αφήγηση είναι πρωτοπρόσωπη, όπως και στο πρωτότυπο. Ο συγγραφέας αποδίδει το διήγημα με έναν τρόπο που το κάνει προσιτό και απολαυστικό για όλες τις ηλικίες. Η γλώσσα του είναι κατανοητή κρατώντας εκφράσεις και λέξεις του πρωτότυπου (Π.χ. μάννα, «ως εμεγαλύνθη…», χαϊρι κ.ά.) οι οποίες επεξηγούνται. Είναι λέξεις που κατά κάποιον τρόπο «κοιτάζουν» το πρωτότυπο και θυμίζουν στους μεγαλύτερους τη γοητεία της παπαδιαμαντικής γλώσσας.
Επίσης μια παρέμβαση που δεν αλλάζει, βέβαια, το περιεχόμενο του πρωτότυπου, αλλά δίνει ζωντάνια στο κείμενο, είναι, όταν σε ορισμένα τμήματα ο πρωτοπρόσωπος αφηγητής ιστορεί τα γεγονότα, μετατρέποντάς τα σε εσωτερικό μονόλογο. Για παράδειγμα, ο ήρωας εκφράζει τον θαυμασμό του για τη βασιλική δρυ υπογραμμίζοντας την επιθυμία του να την αγκαλιάσει: «Να αγκαλιάσω τον δυνατό κορμό σου […] Να σκαρφαλώσω στον σκούρο τραχύ κορμό σου κι όταν καταφέρω να φτάσω ως εκεί που συναντιούνται τα μεγάλα σου μπράτσα, ν’ ανέβω στα κλαριά σου, ώσπου να φτάσω στις τελευταίες άκρες των ξύλινων χεριών σου» (σ. 6)
Επιπλέον θεωρώ απαραίτητο να σημειώσω ότι ο Λεϊμονής ακολουθώντας με σεβασμό το πρωτότυπο καταφέρνει, ποιητικές εκφράσεις του να τις αποδώσει αρκετά ικανοποιητικά με ποιητικό τρόπο. Για παράδειγμα: Τα απαράμιλλα λόγια του Παπαδιαμάντη «Έπληττε τας πραείας ηχούς ο φθόγγος του αυλού και της λύρας, συνοδεύων το έρρυθμον βήμα των παρθένων προς κύκλιον χορόν. Και ξανθαί, ερυθρόπεπλοι βοσκοπούλαι επήδων, επέτων, εκελάδουν», αποδίδονται ως εξής: «Ο αρχαίος γλυκός ήχος της φλογέρας και της λύρας έδινε τον ρυθμό σε ξανθές βοσκοπούλες που με τους κόκκινους χιτώνες τους χόρευαν, στριφογύριζαν σαν αρχαίες νεράιδες» (σ. 8).
Επίσης το όνειρο που είδε ο μικρός αποκαμωμένος στη σκιά της δρυός αποδίδεται έξοχα: «Η ρίζα του πήρε να μοιάζει με δύο καλλίγραμμα πόδια κολλημένα που σε λίγο ξεχώρισαν μεταξύ τους. Ο κορμός του μεταμορφωνόταν σε κορμό γυναίκας και τα δύο μεγαλύτερα κλαδιά σε χέρια, που άλλοτε σηκώνονταν προς το άπειρο κι άλλοτε κατέβαιναν στη γη. Το βαθυπράσινο φύλλωμά της γινόταν τώρα πλούσια κόμη που τη μια αναδυόταν προς τα επάνω, την άλλη ανέμελη κυμάτιζε ελεύθερα προς τα κάτω» (σ. 16-17). Κάποιες δε κομβικές φράσεις του κειμένου ξεχωρίζουν στο κείμενο με έγχρωμη μεγαλογράμματη γραφή. Πρόκειται για φράσεις που εντείνουν και προωθούν το αναγνωστικό ενδιαφέρον.
Η εικονογράφηση είναι της Εύας Καραντινού. Είναι ρεαλιστική αφηγηματικού ύφους, με χαρούμενα χρώματα, που μεταφέρουν το κειμενικό και εικονιστικό ύφος της εποχής των κειμένων στη σύγχρονη εποχή. Το καλαίσθητο βιβλίο, στο τέλος του, περιέχει κατατοπιστικό γλωσσάρι κυρίως για λέξεις και φράσεις που κρατήθηκαν από το πρωτότυπο και ένα βιογραφικό σημείωμα του Παπαδιαμάντη.
Σε παρόμοια μορφή ο Λεϊμονής έχει αποδώσει το Γουτού-Γουπατού του ίδιου συγγραφέα με πρωταγωνιστή τον συμπαθέστατο Μανόλη τον Ταπόη, που υπεραγαπούσε τη μάνα του και τη Στραβοκώσταινα του Αργύρη Εφταλιώτη, με την καλόκαρδη και συμπονετική Δέσποινα που αψήφησε τα στερεότυπα της εποχής της.
Ο ίδιος, εξέχων φιλόλογος, έχει να επιδείξει ένα πλούσιο έργο εκδίδοντας λογοτεχνικά έργα για παιδιά παράλληλα προωθώντας τη λογοτεχνία, τη φιλαναγνωσία και τη δημιουργική γραφή σε επισκέψεις του σε σχολεία είτε γράφοντας σε μεγάλες εφημερίδες της Θεσσαλίας είτε συμμετέχοντας στην εκπομπή «Μιλάμε για το βιβλίο» σε ραδιοφωνικό σταθμό του Βόλου. Είναι βέβαιο ότι τα συγκεκριμένα βιβλία θα αγαπηθούν από τα παιδιά και ίσως ορισμένα από αυτά, με την κατάλληλη παρότρυνση, να αναζητήσουν και τα πρωτότυπα κείμενα ή τα δύο κείμενα να διαβαστούν παράλληλα, ώστε να νιώσουν τα παιδιά τη γοητεία της παπαδιαμαντικής γλώσσας…
* Ο ΓΙΑΝΝΗΣ Σ. ΠΑΠΑΔΑΤΟΣ είναι τ. αναπλ. καθηγητής Παν/μίου Αιγαίου, συγγραφέας, κριτικός βιβλίων για νέους. Τελευταίο του βιβλίο «Η πολιτεία των ΓΑΤΩΝ» (εκδ. Καλειδοσκόπιο, 2022).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Stephens, J.- McCallum, R. (2013). Retelling Stories, Framing Culture: Traditional Story and Metanarratives in Children's Literature. UK: Routledge.
Κούπερ, Τζ. Σ. (1983). Ο θαυμαστός κόσμος των παραμυθιών, μετάφραση Θ. Μαλαμόπουλος. Αθήνα: Θυμάρι.
Peckham, S. R. «Ο Παπαδιαμάντης και η έννοια του δέντρου»
