Μαρί Παβλένκο: «Ο άνθρωπος κυριάρχησε στη Γη χάρη στην αλληλεγγύη, όχι μέσω του πολέμου»

Το μυθιστόρημά σας για το εφηβικό κοινό με το οποίο συστήνεστε στους Έλληνες αναγνώστες πραγματεύεται ένα δύσκολο θέμα: νεανική φτώχεια και επισφάλεια. Ποιο ήταν το αρχικό σας ερέθισμα;

Υπήρξαν αρκετά ερεθίσματα, αλλά ένα από τα κυριότερα ήταν η πραγματικότητα που αντιμετώπισα κατά τη διάρκεια της πανδημίας του Covid. Ζω στο Σεν-Σεν-Ντενί, το φτωχότερο διαμέρισμα της Γαλλίας. Ένα από τα παιδιά μου πήγαινε στο γυμνάσιο της γειτονιάς μας. Κατά τη διάρκεια του lockdown, έλαβα ένα γενικό email από το σχολείο που ενημέρωνε τις οικογένειες ότι δεκάδες κουπόνια τροφίμων επρόκειτο να διανεμηθούν στα πιο μειονεκτούντα παιδιά. Μερικοί από τους φίλους του γιου μου πεινούσαν. Αυτό συνέβη το 2020... Έκανα πολλή έρευνα και τεκμηρίωση, και διαπίστωσα ότι χιλιάδες παιδιά εξακολουθούν σήμερα να πηγαίνουν σχολείο πεινασμένα. Αυτή η πραγματικότητα στην έβδομη πλουσιότερη χώρα στον κόσμο μου φαίνεται κάτι το γκροτέσκο και με θυμώνει πολύ. Κάτι που επίσης με απασχολεί είναι η ιστορία της μητέρας μου που μεγάλωσε στα χωριά των μεταλλωρύχων, ο πατέρας και ο παππούς της ήταν μεταλλωρύχοι και μου μιλούσε πολύ για τη ζωή της όταν ήταν μικρό κορίτσι... Η φτώχεια είναι μέρος της οικογενειακής μου ιστορίας.

Επιλέξατε μια ασυνήθιστη δομή και φτιάξατε ένα μυθιστόρημα με πολλαπλούς αφηγητές, ένα μυθιστόρημα «χορωδιακό», όπως το χαρακτηρίζετε. Όλοι γνωρίζουν γιατί μιλάνε, είναι κάτι τετελεσμένο, δεν μπορεί πια να ξαφνιάσει τους ήρωες, μπορεί όμως να ξαφνιάσει και να ταρακουνήσει τους αναγνώστες. Ήταν αυτή η πρόθεσή σας;

Και εδώ, επέλεξα αυτήν την αφήγηση για διάφορους λόγους. Καταρχάς, η ιστορία είναι δύσκολη. Ήθελα να ανοίξω το μυθιστόρημα, να φέρω λίγο αέρα, λίγο γέλιο, να αναμειχθούν πολλές φωνές για να αντισταθμίσουν το θεμελιώδες σκοτάδι του. Η δομή αναδεικνύει άλλους χαρακτήρες, ειδικά τρεις των οποίων οι προσωπικότητες αντηχούν η μία την άλλη για να σκιαγραφήσουν ένα πορτρέτο της Ρίτα. Ο Βίγκο, η Ρομάν και ο Τιμούρ υπάρχουν επίσης όμως και ως αυθύπαρκτοι χαρακτήρες, ενσωματώνονται στην ιστορία, παίρνουν σάρκα και οστά μιλώντας. Τέλος, αυτή η κατασκευή σε κρατάει σε αγωνία. Ξέρουμε ότι κάτι σοβαρό έχει συμβεί και αυτές οι τρεις φωνές μας οδηγούν εκεί, ενώ μοιάζει ότι ακολουθούν παρακαμπτήριες οδούς.

Γλωσσικά οι ήρωες σας εκφράζονται χωρίς αυτολογοκρισία. Τι σας προσέφερε συγγραφικά η ελευθεροστομία τους και γιατί ήταν σημαντικό να υπάρχει στο βιβλίο;

Δεν νομίζω ότι μου προσέφερε κάτι. Από την άλλη πλευρά, φροντίζω πάντα να μην αυτολογοκρίνομαι ποτέ, ειδικά όταν πρόκειται για νεανική ή παιδική λογοτεχνία... οπότε ούτε οι χαρακτήρες μου το κάνουν. Η λογοκρισία είναι ψέμα, δεν θέλω να λέω ψέματα στους αναγνώστες μου.

Αν ακολουθήσουμε τα στατιστικά στοιχεία στη Γαλλία, τουλάχιστον ένα παιδί ανά τάξη είναι θύμα αιμομιξίας.

Σε μια εποχή τόσο μεγάλης διαφάνειας και έκθεσης των ζωών ενηλίκων και εφήβων μέσα από τα κοινωνικά δίκτυα, πώς είναι δυνατόν να παραμένουμε τυφλοί απέναντι σε τόσο προφανή βάσανα όσα αυτά που περνά η «Ρίτα» σας;

Νομίζω ότι αρκεί να κοιτάξουμε γύρω μας και να είμαστε ειλικρινείς για να το καταλάβουμε αυτό. Αν ακολουθήσουμε τα στατιστικά στοιχεία στη Γαλλία, τουλάχιστον ένα παιδί ανά τάξη είναι θύμα αιμομιξίας. Βλέπετε, τι εννοώ; Το βλέπουν όμως όλοι οι ενήλικες; Ο Δυτικός κόσμος ήταν ανέκαθεν προσηλωμένος στο να καθιστά τη φτώχεια ντροπή. Πρόκειται για μια κοινωνική κατασκευή, η οποία έχει εδραιωθεί εδώ και αιώνες στον δημόσιο διάλογο. Σαν να φταίνει οι φτωχοί από μόνοι τους. Ενώ το σύστημα είναι αυτό που συντηρεί τη φτώχεια. Στη συντριπτική πλειοψηφία τους, τα παιδιά με τα οποία έχω μιλήσει κρύβουν το γεγονός ότι βρίσκονται σε επισφαλείς καταστάσεις. Γιατί αν το μάθουν οι συμμαθητές τους, κινδυνεύουν να στιγματιστούν.

Βλέπετε μια τάση κυνισμού μεταξύ των νέων; Πώς πιστεύετε ότι μπορούν να ενθαρρυνθούν να έχουν και να δείχνουν μεγαλύτερη ενσυναίσθηση; 

Η τάση προς τον ατομικισμό αυξάνεται, αλλά δημιουργείται μέσα από την κοινωνία μας. Νέοι και ηλικιωμένοι είναι τα θύματα. Πιστεύω ότι συλλογικά πεθαίνουμε ως κοινωνία, ασφυκτιούμε από το «αόρατο χέρι της Αγοράς». Η Αγορά που επιθυμεί ο καπιταλισμός, επειδή καταβροχθίζει τα πάντα, προσπαθεί τώρα να αντικαταστήσει τους ανθρώπινους δεσμούς μέσω του καπιταλισμού. Γνωρίζατε ότι σήμερα στην Ιαπωνία υπάρχει μια υπηρεσία επί πληρωμή για να γνωρίζονται άνθρωποι μεταξύ τους και να γίνονται φίλοι; Οι άνθρωποι πεθαίνουν από μοναξιά, αποκομμένοι ο ένας από τον άλλο στην εποχή της νεωτερικότητας και των απρόσωπων υπηρεσιών. Αφήνουμε τους ηλικιωμένους να πεθαίνουν σε απάνθρωπα γηροκομεία. Το διάβασμα, οι συγκεντρώσεις, οι συζητήσεις, το μοίρασμα, το γέλιο, η παρακολούθηση μιας συναυλίας ή μιας μουσικής παράστασης, η παρακολούθηση αναγνώσεων και θεατρικών παραστάσεων, το δείπνο με τους γείτονές, οι διαδηλώσεις στο δρόμο, η συμμετοχή σε συλλόγους, όλα αυτά είναι τρόποι για να συναναστραφούμε ο ένας τον άλλο, να δημιουργήσουμε συνδέσεις και, ως εκ τούτου, να αντισταθούμε. Δίνω έμφαση στην ανάγνωση επειδή πολυάριθμες μελέτες αποδεικνύουν ότι, επειδή μας βάζει στη θέση χαρακτήρων που μας είναι ξένοι αλλά μπορούν να μας γίνουν οικείοι, η ανάγνωση αναπτύσσει την ενσυναίσθησή μας.

Ο άνθρωπος κυριάρχησε σε όλη τη Γη χάρη στην αλληλεγγύη, όχι μέσω του πολέμου

Πόσο σημαντικό είναι για τους εφήβους να κατανοήσουν τη συλλογική ευθύνη;

Για να προοδεύσουμε, πρέπει να φροντίζουμε ο ένας τον άλλον. Μου έχει συμβεί αρκετές φορές σε αυτή την απέραντη και κρύα περιοχή που είναι το μετρό του Παρισιού, να προστρέξω σε βοήθεια ανθρώπων που αισθάνονταν αδιαθεσία ή γυναικών που παρενοχλούνταν χωρίς να παρεμβαίνει κανείς άλλος εκτός από εμένα. Αλλά τι φρίκη! Εμείς οι άνθρωποι είμαστε κοινωνικά όντα και η δύναμή μας δεν έγκειται στον ανταγωνισμό όπως μας έχουν κάνει να πιστεύουμε, αλλά στην ικανότητά μας να βοηθάμε ο ένας τον άλλον. Ο άνθρωπος κυριάρχησε σε όλη τη Γη χάρη στην αλληλεγγύη, όχι μέσω του πολέμου -αυτή η εικόνα κατασκευάστηκε για να μας κάνει να πιστεύουμε ότι η πρόοδος ήταν απαραίτητα θετική: αυτή η εντελώς επινοημένη αφήγηση μας λέει ότι βγαίνουμε από το αδιέξοδο για να βελτιώνουμε συνεχώς τον εαυτό μας, αλλά πολλοί ανθρωπολόγοι και ιστορικοί αποδεικνύουν ότι αυτό στην πραγματικότητα είναι ψέμα. Αν οι έφηβοι μπορούν να το καταλάβουν αυτό, τότε ο κόσμος έχει σωθεί!

Αναφορικά με το ζήτημα της ευθύνης των εκπαιδευτικών, διάβασα πρόσφατα μια είδηση από τη Γαλλία για μία εκπαδευτικό που δικάστηκε επειδή κακοποίησε λεκτικά μία 11χρονη μαθήτριά της, η οποία τελικά αυτοκτόνησε. Πώς μπορεί η παιδική λογοτεχνία να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς να κατανοήσουν καλύτερα τις ανάγκες των μαθητών τους και να βελτιώσουν τις διδακτικές τους πρακτικές;

Λυπάμαι που θα το παραδεχθώ, αλλά δεν ξέρω αν η παιδική λογοτεχνία έχει αυτή τη δύναμη. Πιστεύω επίσης ότι η δουλειά των εκπαιδευτικών είναι ολοένα και πιο δύσκολη. Είναι κακοπληρωμένοι, δεν χαίρουν μεγάλης εκτίμησης και αναγκάζονται ολοένα και περισσότερο να εκτελούν καθήκοντα που δεν εμπίπτουν στο αυστηρό πεδίο εφαρμογής του επαγγέλματός τους (για παράδειγμα, πώς μπορείς να βοηθήσεις έναν μαθητή με αναπηρία ο οποίος δίνει τη μάχη του και ταυτόχρονα να έχεις άλλους 29 μαθητές στην τάξη; Σήμερα, οι βοηθοί των καθηγητών στην τάξη είναι ολοένα και πιο σπάνιοι. Ένας εκπαιδευτικός δεν μπορεί πλέον να βρει κατάλυμα στο Παρίσι σήμερα. Είναι πολύ ακριβά τα ενοίκια, οι μισθοί τους δεν τους το επιτρέπουν . Σε μια κοινωνία όπου τα χρήματα είναι το μέτρο για την αξία κάποιου, οι δάσκαλοι δεν είναι πλέον ο οποιοσδήποτε, παρόλο που το επάγγελμά τους είναι ένα από τα πιο όμορφα και σημαντικά στον κόσμο. Έχω την τάση να πιστεύω ότι το λάθος είναι επομένως συλλογικό. Η συγκεκριμένη εκπαιδευτικός, δυσκολές είναι εγκαταλελειμενη από το σύστημα. Αυτό δεν αναιρεί τη βία και τη σκληρότητα των πράξεών της, αλλά αν οι δάσκαλοι ήταν πιο υποστηρικτικοί, θα είχε συμβεί αυτή η τραγωδία; Αν τώρα, η παιδική λογοτεχνία μπορεί να κάνει κάτι, είναι ακριβώς ότι, όπως όλες οι μορφές λογοτεχνίας, μας επιτρέπει να γινόμαστε ένα με τον άλλο. Αυτή είναι η μαγική δύναμη της λογοτεχνίας. Το να μάθει επομένως ο εκπαιδευτικός να βλέπει τους μαθητές του διαφορετικά είναι κάτι που μπορεί να γίνει μέσα από τα βιβλία. Τουλάχιστον σε αυτό ελπίζω. 

Η λογοτεχνία είναι η μόνη τέχνη που βασίζεται στη δύναμη των λέξεων.

Μια που απευθύνεστε σε αναγνώστες στους οποίους, λόγω ηλικίας, τα βιβλία φτάνουν μέσω μεσαζόντων (γονείς, άλλοι ενήλικες που θα τους τα δώσουν, προτάσεις από δασκάλους, προτάσεις από βιβλιοπώλες), γιατί να τους πείτε να το επιλέξουν για εφήβους;

Επειδή θα γελάσουν, θα κλάψουν, και αυτό το μυθιστόρημα πραγματεύεται ένα θέμα που είναι εντελώς ταμπού στην παιδική λογοτεχνία...

Και για τους ίδιους τους εφήβους, έχετε δύο λέξεις για να τους πείτε γιατί θα έπρεπε να ενδιαφέρονται για την ιστορία της Ρίτα;

Επειδή θα γελάσουν, θα κλάψουν, και αυτό το μυθιστόρημα πραγματεύεται ένα θέμα που είναι εντελώς ταμπού στην παιδική λογοτεχνία... 

Η Μαρί Παβλένκο [Marie Pavlenko] γεννήθηκε στην πόλη Λιλ της βόρειας Γαλλίας το 1974. Μοιράζει τη ζωή της ανάμεσα στο Παρίσι και τα όρη Σεβέν. Για περισσότερα από δέκα χρόνια, γράφει βιβλία για κάθε κατηγορία αναγνωστών πειραματιζόμενη με διάφορες φόρμες, με θέματα τα οποία εστιάζουν στην ετερότητα και τη σύνδεση. Αστεία, σκωπτικά, ποιητικά ή τραγικά, τα έργα της προβάλλουν έντονα τα δικαιώματα των γυναικών και την αναγκαιότητα προστασίας της άγριας φύσης και απεικονίζουν περιθωριακούς χαρακτήρες, εύθραυστους, επίμονους, ανθεκτικούς. Έχει κερδίσει πολλά βραβεία, συμπεριλαμβανομένου του Grand Prix de la Société des gens de lettres το 2020. Βιβλία της έχουν μεταφραστεί σε περισσότερες από δέκα γλώσσες.

Οι σημερινοί έφηβοι έχουν δεκάδες συναρπαστικές επιλογές για τον ελεύθερο χρόνο τους. Ταινίες, βιντεοπαιχνίδια, μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι φίλοι τους. Γιατί πρέπει να αφιερώνουν τον χρόνο τους διαβάζοντας ένα λογοτεχνικό έργο;

Αυτό είναι εύκολο! Η λογοτεχνία είναι η μόνη τέχνη που βασίζεται στη δύναμη των λέξεων. Πώς λειτουργεί η λογοτεχνία; Ένας συγγραφέας επικαλείται τη φαντασία του (και το ασυνείδητό του, όπως είπε ο ποιητής και δοκιμιογράφος Κλοντ Ρουά) για να γράψει μια ιστορία. Την παραδίδει μέσα από ένα νέο υλικό: λέξεις, προτάσεις. Στη συνέχεια, αξιοποιείται η φαντασία του αναγνώστη. Οι αναγνώστες κάνουν τη μισή δουλειά: ζωντανεύουν τις λέξεις, οι οποίες είναι νεκρές χωρίς το βλέμμα τους, και τους δίνουν μια πολύ ξεχωριστή ζωή με την προσωπική τους ματιά. Κανείς δεν βλέπει και δεν βιώνει ένα μυθιστόρημα με τον ίδιο τρόπο, αφού το κατασκευάζουμε με βάση τη δική μας ιστορία. Θα πω κάτι που μοιάζει με καρικατούρα: Αν σας πω ότι στην τραπεζαρία υπάρχει ένα μεγάλο τραπέζι, το τραπέζι σας δεν θα είναι το ίδιο με το δικό μου. Η λογοτεχνία είναι μια τρομερή μηχανή της φαντασίας. Ωστόσο, η φαντασία είναι ένα όπλο μαζικής... οικοδόμησης. Είναι αυτό που μας επιτρέπει να κατανοούμε τους άλλους, να κατανοούμε τον εαυτό μας, να βρίσκουμε λύσεις, να εξετάζουμε καταστάσεις από νέες οπτικές γωνίες, να προβάλλουμε τον εαυτό μας στο μέλλον. Επιπλέον, διαβάζοντας, αποκτούμε λεξιλόγιο, και όταν κατακτούμε τις λέξεις, γινόμαστε καλύτεροι πολίτες. Το να διαβάζεις σημαίνει να έχεις την ικανότητα να κατανοείς τι κρύβεται πίσω από τις λέξεις κείμενο και, ως εκ τούτου, ίσως, να εξουδετερώνεις δόλιες πολιτικές συζητήσεις. Με λίγα λόγια, το διάβασμα βοηθά στην καταπολέμηση του φασισμού, και αυτή την περίοδο το έχουμε απεγνωσμένα ανάγκη.

* Η ΕΛΕΝΗ ΚΟΡΟΒΗΛΑ είναι δημοσιογράφος.