Πώς μιλάμε στα παιδιά για το Ολοκαύτωμα: Βιβλία που κάνουν το αδιανόητο, προσιτό

Το πρωί της 27ης Ιανουαρίου 1945, όταν ο ρωσικός στρατός απελευθέρωσε το στρατόπεδο συγκέντρωσης, καταναγκαστικής εργασίας και εξόντωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου εντός του βρίσκονταν ακόμη περίπου 8.000 κρατούμενοι. Πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι που εκτοπίστηκαν στο Άουσβιτς πέθαναν εκεί, ενώ υπολογίζεται ότι έξι εκατομμύρια Εβραίοι εξοντώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου.

Ο Ότο Φρανκ ήταν ένας από τους περίπου 8.000 κρατούμενους που βρισκόταν στο Άουσβιτς εκείνη τη μέρα. Είχε χάσει τη σύζυγό του Έντιθ και τις κόρες του Μάργκοτ και Άννα και ήταν ο μόνος επιζήσας από τους οκτώ ανθρώπους που είχε κρυφτεί στο Άμστερνταμ για να σωθούν από τους Ναζί. Πολλά χρόνια αργότερα, λίγο πριν τον θάνατό του το 1980, θα πει: «Είμαι τώρα σχεδόν ενενήντα και οι δυνάμεις μου σιγά σιγά εξασθενούν. Ωστόσο, το καθήκον που έλαβα από την Άννα συνεχίζει να με βοηθά να διατηρώ την ενεργητικότητα μου: να αγωνίζομαι για τη συμφιλίωση και τα ανθρώπινα δικαιώματα σε όλο τον κόσμο». 

Όπως όμως λέει και ο Μανόλης Αναγνωστάκης «Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά».

Το Ημερολόγιο της Άννας Φρανκ κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1947. Επί πάρα πολλά χρόνια ήταν ίσως το μοναδικό ανάγνωσμα κατάλληλο για τα παιδιά των επόμενων γενιών για να τα βοηθήσει να προσεγγίσουν το μέγεθος της τραγωδίας που συντελέστηκε στην Ευρώπη κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. 

Μόλις το 2002, οι υπουργοί Παιδείας των κρατών-μελών της ΕΕ επικύρωσαν πρωτοβουλία του Συμβουλίου της Ευρώπης και καθιερώθηκε η Διεθνής Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος και Πρόληψης Εγκλημάτων κατά της Ανθρωπότητας. Στο πλαίσιο αυτό, παρέχεται στους εκπαιδευτικούς διδακτικό υλικό για την  ευαισθητοποίηση των μαθητών και τη συζήτηση για τα θεματα της γενοκτονίας και των εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας. Όσο για την λογοτεχνία για παιδιά και εφήβους, υπάρχουν ήδη σημαντικά βιβλία ενώ συνεχίζει να εμπλουτίζεται. 

Η ομότιμη καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου στο άρθρο της για την παρουσίαση τεσσάρων εικονογραφημένων βιβλίων Ελλήνων δημιουργών με θέμα το Ολοκαύτωμα, παρατηρεί ότι «αν στο χώρο της λογοτεχνίας των ενηλίκων έχουμε πληθώρα βιβλίων, ελληνικών και ξένων, κυρίως με τη μορφή της μαρτυρίας και της βιωμένης ιστορίας, στη λογοτεχνία για παιδιά και νέους, στην Ελλάδα, οι μυθοπλαστικές αναφορές είναι πολύ λίγες. Ενδεικτικά αναφέρω την Μπαλάντα της Ρεβέκκας της Μαρούλας Κλιάφα, (Μεταίχµιο, 2011),το πρώτο από τα Τέσσερα Χριστουγεννιάτικα διηγήµατα του Ντίνου ∆ηµόπουλου, (Πατάκης, 1996), ενώ αναφορές στο Ολοκαύτωμα συναντάμε και στον Μεγάλο περίπατο του Πέτρου της Άλκης Ζέη, (Κέδρος) ήδη από το 1971. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι τα βιβλία αυτά απευθύνονται σε μεγάλα παιδιά και εφήβους.

Στου έφηβους απευθύνονται και αρκετά ξένα βιβλία μεταφρασμένα στα ελληνικά, όπως τα εμβληματικά Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, (μτφρ. Χάτχουτ Ρένα, Πατάκης, 2012), Η Κλέφτρα των βιβλίων του Μάρκους Ζούζακ (μτφρ. Κώστια Κοντολέων, Ψυχογιός 2014) ή Το αγόρι με τη ριγέ πιτζάμα του Τζον Μπόιν (μτφρ. Αριάδνη Μοσχονά, Ψυχογιός, 2017).

Για τις μικρές όμως ηλικίες, για παιδιά πρωτοσχολικής ηλικίας δεν είχαν γραφεί ούτε μεταφραστεί, από όσο ξέρω, βιβλία μέχρι πρόσφατα. Είναι γεγονός ότι δεν είναι εύκολο να μιλήσεις για τόσο απάνθρωπα γεγονότα σε πολύ μικρά παιδιά. Όπως όμως λέει και ο Μανόλης Αναγνωστάκης «Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά». 

Τα τέσσερα βιβλία που παρουσιάζει η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου είναι Τα κίτρινα καπέλα της Κέλλυς Ματαθία-Κόβο με εικονογράφηση της ίδιας (Πατάκης, 2017), Από μακριά της Αγγελικής Δαρλάση (εικον. Βασίλης Κουτσογιάννης, εκδ. Μεταίχμιο), Ζάζα της Αργυρώς Πιπίνη (εικον. Πέτρος Μπουλούμπασης, εκδ. Καλειδοσκόπιο) και Οι δικοί μου άνθρωποι της Μαρίζας Ντεκάστρο (εικον. Χαρά Μαραντίδου, εκδ. Καλειδοσκόπιο). 

Ειδικότερα για το τελευταίο, «η Μαρίζα Ντεκάστρο, ορμώμενη από μια οικογενειακή ιστορία, συμπληρώνει την ελληνική βιβλιογραφία με ένα ιδιαίτερα χρήσιμο βιβλίο στο οποίο διαδώζει και αναδεικνύει μια πλευρά του Β' Παγκοσμίου Πολέμου που ειδικά στα παιδιά είναι αόριστα γνωστή και ίσως όχι επαρκώς συνδεδεμένη με την ελληνική πραγματικότητα.

Στο βιβλίο της Οι δικοί μου άνθρωποι περιγράφει την ιστορία της Ρεβέκκας-Κούλας Καμχή και της οικογένειάς της, Ελλήνων Εβραίων που ζούσαν στην Αθήνα και που σώθηκαν από τους Ναζί χάρη στους ανθρώπους μιας μικρής κοινότητας ενός χωριού της Κορινθίας. Το χωριό είναι το αλλοτινό Μάτσανι και σήμερα Κρυονέρι και η ιστορία διάσωσης της συγκεκριμένης εβραϊκής οικογένειας είναι ένα παράδειγμα ανθρωπιάς, αλληλεγγύης κι αυταπάρνησης.

Γράφοντας για το βιβλίο Graphic novel και Ολοκαύτωμα: Διδακτικές προτάσεις και εφαρμογές για την πρωτοβάθμια και τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (εκδ. Ροπή), των Γεωργίας Καραντώνα και Τασούλας Τσιλιμένη, η καθηγήτρια Παιδικής Λογοτεχνίας στο ΕΚΠΑ, Αγγελική Γιαννικοπούλου, αναφέρεται στο εμβληματικό Maus του Art Spiegelman, τονίζοντας ότι «έδειξε ότι τα σοβαρότερα των θεμάτων μπορούν να παρουσιαστούν με τη γλώσσα των κόμικς χωρίς να στερούνται ευαισθησίας και οξυδέρκειας».

Στο άρθρο της, υποστηρίζει ότι «το βιβλίο των Καραντώνα και Τσιλιμένη απαντά και αναφορικά με τη συμβολή των graphic novels στη γνώση της ιστορίας και τη συζήτηση για το Ολοκαύτωμα. Επειδή τα graphic novels επιτυγχάνουν τη σύμφυση του ιδιωτικού, της προσωπικής δηλαδή ιστορίας, με το δημόσιο, φωτίζουν μέσα από ατομικές ιστορίες την Ιστορία, εξανθρωπίζοντας τα ιστορικά γεγονότα, τα οποία στο αντίστοιχο μάθημα της ιστορίας μοιάζουν να έχουν «στεγνώσει» από ανθρώπινη ψυχή. Καθώς η ιστορική αφήγηση εγκαταλείπει τη συνήθη τριτοπρόσωπη εκφορά δίνεται η δυνατότητα στους αναγνώστες να κατανοήσουν την ιστορική υποκειμενικότητα, να επιτύχουν την ενσυναίσθηση και παράλληλα να καλλιεργήσουν την κριτική τους σκέψη». 

Ενώ σε άλλο σημείο, μιλώντας για την ξεχωριστή υποκατηγορία της Holocaust graphic novel εξηγεί ότι «στο βιβλίο των Καραντώνα και Τσιλιμένη Graphic novel και Ολοκαύτωμα ο εκπαιδευτικός, ο μελετητής της λογοτεχνίας και της ιστορίας, αλλά και ο πολίτης αυτού του κόσμου θα γνωρίσει ένα λογοτεχνικό είδος που ήρθε για να μείνει, και μια ιδιαίτερη υποκατηγορία του που έχει δώσει διεθνώς εξαιρετικά δείγματα γραφής. Θα ενημερωθεί επίσης για το εκδοτικό τοπίο, διεθνές και ελληνικό, αναφορικά με τη Holocaust graphic novel, καθώς και για τη θέση της στην εκπαίδευση σε διαφορετικές χώρες και εκπαιδευτικά συστήματα».

Στη δική της παρουσίαση του βιβλίου Έρικα (μτφρ. Μαρίζα Ντεκάστρο, εκδ. Καλειδοσκόπιο) της Ruth Vander Zee, η μουσειολόγος/μουσειοπαιδαγωγός Ελένη Γαλάνη γράφει: «Ζώντας στην κεντρική Ευρώπη τα τελευταία χρόνια επισκέφτηκα δύο φορές τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στο Νταχάου και στο Τερεζίν: κράτησα σημειώσεις, τράβηξα φωτογραφίες με σκοπό να γράψω ένα άρθρο. Είναι δύσκολο να γράψει κανείς για κάτι τόσο δυσνόητο ακόμα και στον ίδιο. Ακόμα πιο δύσκολο είναι να το εξηγήσει σε παιδιά…

»Ως μουσειολόγος/μουσειοπαιδαγωγός έχω αναρωτηθεί πολλές φορές ποιος είναι ο αποτελεσματικότερος τρόπος να επικοινωνήσω τέτοιου τύπου πληροφορίες σε μικρούς επισκέπτες. Ως εκπαιδευτής στην Ιστορία Τέχνης σε διαφορετικά ηλικιακά κοινά στο παρελθόν, έχω διαπιστώσει ότι τα παιδιά είναι το πιο δύσκολο ακροατήριο. Το πιο απρόβλεπτο». Και για την ιστορία της Έρικας, που οι Εβραίοι γονείς της εγκατέλειψαν για να σωθεί, παρατηρεί ότι στο βιβλίο «υπάρχουν γεγονότα και πληροφορίες που θα θέλαμε να θαφτούν για πάντα στη λήθη. Υπάρχουν και μηνύματα που δεν πρέπει να ξεχαστούν: η αξία της ζωής, η ανάγκη για την προστασία της, η με κάθε τρόπο ισότιμη υπεράσπισή της». 

Μια ελληνική ιστορία που έχει αφετηρία τη Θεσσαλονίκη, όπου μέχρι τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο ζούσε η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα στην Ελλάδα, έχει σαν θέμα του το μυθιστόρημα για εφήβους Η Χάννα δεν κλείνει ποτέ τα μάτια, (μτφρ. Δήμητρα Δότση, εκδ. Πατάκη), του Λουίτζι Μπαλλερίνι.

«Σε επτά κεφάλαια, με τα έξι πρώτα να εναλλάσσονται μεταξύ δύο χώρων, του «Γκέτο» και της «Βίλας Όλγα», ενώ το έβδομο να διαδραματίζεται στον «Σταθμό», ο Λουίτζι Μπαλλερίνι ξεδιπλώνει την ιστορία της εκκαθάρισης της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης». Ένα βιβλίο που βοηθά «τα παιδιά να προσεγγίσουν μια από τις πιο σκοτεινές σελίδες της Ιστορίας, παγκόσμιας και ελληνικής, (...) ενώ δίνει ταυτόχρονα ένα δυνατό παράδειγμα θάρρους, αλληλεγγύης και ανθρωπιάς».