Η Αγγελική Βαρελλά (1930-1922) αφιερώθηκε στη λογοτεχνία για παιδιά. Στη μακρά συγγραφική της πορεία που ξεκίνησε το 1966 ασχολήθηκε με όλα τα είδη καταφέρνοντας να πιάνει τον σφιγμό της κάθε εποχής και να απαντά στις ανησυχίες των παιδιών. Το πλούσιο έργο της που συνεχίζει να διαβάζεται κυκλοφορεί, στο μεγαλύτερο μέρος του, από τις εκδόσεις Πατάκη. Φωτογραφία: Άρης Ρούπινας.
Γράφει η Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου
«Το διάβασμα είναι σαν να βρίσκεσαι σε μια βαρκούλα κι αρμενίζεις στο πέλαγος του κόσμου. Ζεις, ελπίζεις, ανοίγεις τους ορίζοντές σου, με δύο λόγια συναντάς τη ζωή». Αυτά τα λόγια που απηύθυνε η Αγγελική Βαρελλά στα παιδιά του 5ου Σχολείου που της πήραν συνέντευξη στην ηλεκτρονική εφημερίδα τους «Με τα μάτια του 5ου» το 2014 νομίζω πως αποτελούν τον κύριο στόχο της ζωής της. Η ταύτιση ανάγνωσης και ζωής και η βαθιά πίστη της ότι το βιβλίο, όπως το παιχνίδι και το ταξίδι σου ανοίγουν ορίζοντες, σε πλουτίζουν με ιδέες, συναισθήματα, εμπειρίες, γνώσεις και κρίση ήταν τα στέρεα θεμέλια όλης της προσφοράς της μέσα από ποικίλα έργα και δράσεις στην παιδεία, στον πολιτισμό και ειδικότερα στη λογοτεχνία για παιδιά.
1966 - 2022: Η Αγγελική Βαρελά αφιέρωσε όλη της τη ζωή στην Παιδική Λογοτεχνία
Η Αγγελική Βαρελλά είχε αφιερώσει όλη τη ζωή της στην Παιδική Λογοτεχνία και στη διάδοση της ανάγνωσης. Πέρα από το σημαντικό συγγραφικό της έργο συνέβαλε ως πρόεδρος της Γυναικείας Λογοτεχνικής Συντροφιάς (Γ.Λ.Σ.) στην προώθηση του ποιοτικού παιδικού βιβλίου και στην ανάδειξη νέων συγγραφέων μέσα από τους ετήσιους διαγωνισμούς. Υπήρξε πρόεδρος της Γ.Λ.Σ. επί 18 έτη από το 1990 ως το 2008 και ανέδειξε το έργο της «Συντροφιάς» με δημοσιεύσεις και διαλέξεις σε όλη την Ελλάδα. Είχε διατελέσει μέλος της Εθνικής Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών, του Κύκλου του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου, της Λέσχης Μελέτης και Έρευνας της Παιδικής Λογοτεχνίας Διαδρομές και ήταν υπεύθυνη ύλης του ομώνυμου περιοδικού από το 1986. Τέλος, έχει μεταφράσει και διασκευάσει στα ελληνικά πολλά ξένα βιβλία και συνεργάστηκε με την ελληνική ραδιοφωνία, την τηλεόραση, τα περιοδικά Αερόστατο, Ερυθρός Σταυρός, Συνεργασία, Το ρόδι κ.ά.
Για το έργο της έχει τιμηθεί με πολλά βραβεία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό ενώ για το σύνολο του έργου της προτάθηκε από τον Κύκλο του Ελληνικού Παιδικού Βιβλίου για το Βραβείο Άντερσεν (ΙΒΒΥ) το 1990 και για το Βραβείο Άστριντ Λίντγκρεν στη Σουηδία.
Η κύρια όμως και καθοριστική συμβολή της ορίζεται από το συγγραφικό-λογοτεχνικό της έργο, που καλύπτει πάνω από μισό αιώνα, από το 1966 ως το 2022, από το πρώτο της βιβλίο που ήταν το Η Ελλάδα κι εμείς που εκδόθηκε το 1966 ως Το χελιδόνι της 25ης Μαρτίου 1821 και την Φανουρόπιτα να χάνεις το μυαλό σου! που εκδόθηκαν το 2021, καθώς και Την Αγία Παρασκευή και… τα Μάτια σου! το 2022.
Εκείνο που την ενδιαφέρει είναι να παρακινήσει τα μικρά παιδιά να δουν κριτικά την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζουν είτε φυσική είτε ιστορική.
Τα βιβλία της απευθύνονται σε όλες τις ηλικίες από τα πολύ μικρά παιδιά ως τους εφήβους και καλύπτουν μεγάλη θεματική γκάμα. Η ιστορία, από την αρχαιότητα ως σήμερα, η αρχαιολογία, η μυθολογία, η φύση, τα ζώα, το περιβάλλον, η οικολογία, η τεχνολογία, κοινωνικά θέματα όπως η βία, και ιδιαίτερα η βία στα γήπεδα, η οικογένεια, η τρίτη ηλικία την απασχολούν σε κείμενα που ανήκουν σε όλα τα λογοτεχνικά είδη με τα οποία εκφράζεται: Παραμύθι, μικρή ιστορία, διήγημα, μυθιστόρημα, θέατρο, βιβλίο γνώσεων, εκπαιδευτικό βιβλίο (Καλοκαιρινά), αναγνωστικά που είχε γράψει είτε μόνη της είτε με άλλους.
Οι κύριοι θεματικοί της άξονες, φύση και ιστορία δεν περιορίζονται στην περιγραφή τοπίων ή γεγονότων. Η Αγγελική Βαρελλά δεν στοχεύει απλά να ενημερώσει τον μικρό αναγνώστη ή μόνο να τον συγκινήσει με τον καλλιεργημένο και φροντισμένο λόγο της. Εκείνο που την ενδιαφέρει είναι να παρακινήσει τα μικρά παιδιά να δουν κριτικά την πραγματικότητα μέσα στην οποία ζουν είτε φυσική είτε ιστορική. Έτσι στα θέματα που αφορούν τη φύση βλέπουμε να προκαλεί τον μικρό αποδέκτη να σκεφτεί για τη μόλυνση του περιβάλλοντος ή στα ιστορικά θέματα διεγείρει με τον τρόπο της την κριτική του σκέψη, τον ωθεί να σκεφτεί όχι μόνο τί γίνεται αλλά γιατί γίνεται.
Η Αγγελική Βαρελλά υπηρετεί όλα τα λογοτεχνικά είδη όχι μόνο με την απαιτούμενη για το κάθε είδος συγγραφική τέχνη αλλά πρωτοπορεί με χρήση καινοφανών χαρακτηριστικών για την εποχή της συγγραφής τους.
Οι δύο αυτές θεματικές ορίζουσες του έργου της κάνουν την εμφάνισή τους με τα δύο πρώτα βιβλία της: Η Ελλάδα κι εμείς, βιβλίο ταξιδιωτικό, που βραβεύτηκε το 1966 από τη Γυναικεία Λογοτεχνική Συντροφιά και Με το χαμόγελο στα χείλη (1969), ένα χρονικό του πολέμου 40-44, ιδωμένο μέσα από τα μάτια των παιδιών, μέσα από τις μνήμες της ίδιας της συγγραφέως, που ως παιδί έζησε τα γεγονότα. Στην προτίμησή της σε ιστορικά, μυθολογικά και αρχαιολογικά θέματα είχαν συμβάλει και οι σπουδές της. Η Αγγελική Βαρελλά ήταν πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Ιστορικού-Αρχαιολογικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Το πρώτο βιβλίο της Αγγελικής Βαρελλά κυκλοφόρησε το 1966 ενώ το δεύτερο το 1969. Και τα δύο, από τις εκδόσεις |
Η φύση και το περιβάλλον την απασχολούν στο Καλοκαίρι στη Μονεμβασιά, (Χρυσή Πέννα, 1978), στα Βούκινα της φύσης, (Χρυσή Πέννα, 1980) και στη Φιλενάδα, φουντουκιά μου, (Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη, 1982, επανέκδοση: Εκδόσεις Πατάκη, 1993), βιβλίο που έχει γοητεύσει μικρούς και μεγάλους και την έχει καταξιώσει ως μια από τις εμβληματικές προσωπικότητες της Παιδικής Λογοτεχνίας. Το μυθιστόρημα αυτό είναι από τα πρώτα βιβλία με έντονο το οικολογικό μήνυμα και παράλληλα ένα βιβλίο όπου φαντασία και πραγματικότητα συμπλέκονται. Η σχέση ανθρώπων –φύσης, η σχέση του Δώρου με την φουντουκιά που και οι δύο παίζουν φυσαρμόνικα, η σχέση όλων των ηρώων με τη συμβολική φουντουκιά κορυφώνεται με την «πρώτη κατάληψη σχολείου σε βιβλίο», όπως σημειώνει ο Γ. Παπαδάτος, που προκαλείται από τον Δώρο για να σωθεί το αγαπημένο δέντρο.
Η Φιλενάδα, φουντουκιά μου έχει αγαπηθεί από πολλές γενιές παιδιών που τις έχει επηρεάσει όχι μόνο στο να αποκτήσουν οικολογική συνείδηση αλλά και σε επίπεδο αξιών όπως είναι η αγάπη, η αλληλεγγύη, η ομορφιά κ.λπ. που κυριαρχούν σε όλο της το έργο. Το 1985 το βιβλίο αυτό τιμήθηκε με έπαινο Διεθνούς Βραβείου Παιδικής Λογοτεχνίας Janusz Korczak στην Πολωνία.
Στο χώρο της ιστορίας, της μυθολογίας και της αρχαιολογίας έχουμε βιβλία που εκτείνονται από το βιβλίο γνώσεων ως το μυθιστόρημα. Η Αγγελική Βαρελλά υπηρετεί όλα τα λογοτεχνικά είδη όχι μόνο με την απαιτούμενη για το κάθε είδος συγγραφική τέχνη αλλά πρωτοπορεί με χρήση καινοφανών χαρακτηριστικών για την εποχή της συγγραφής τους. Έτσι έχουμε δυο νεοτερικά μυθοπλαστικά βιβλία γνώσεων τα: Ήρωες, τόποι, πολιτισμοί – Κόρινθος, Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη, 1990, επανέκδοση: Εκδόσεις Πατάκη, 1999 (Κρατικό Βραβείο Βιβλίου Γνώσεων) και στην ίδια σειρά το ίδιο έτος Ήρωες, τόποι, πολιτισμοί – Κρήτη που αναφέρονται με λογοτεχνικότητα αλλά και επιστημονική ακρίβεια στο μυθολογικό και ιστορικό παρελθόν των δύο τόπων, καθώς και στους αντίστοιχους μυθολογικούς ήρωες, τον Σίσυφο και τον Μινώταυρο. Η Βαρελλά επενδύει αφηγηματολογικά τα ιστορικά- επιστημονικά στοιχεία και τον μύθο και καθιστά μ’ αυτόν τον τρόπο τη γνώση ελκυστική και ευχάριστη.
Η μυθοπλαστική βιογραφία «Διονύσιος Σολωμός»
Στα βιβλία γνώσεων ξεχωρίζει το υποδειγματικό βιβλίο της για τον Διονύσιο Σολωμό (Πατάκης,1998), μια μυθοπλαστική βιογραφία και συγχρόνως παρουσίαση και σχολιασμός αντιπροσωπευτικών ποιημάτων και σχολιασμό τους από την «Ξανθούλα» ως τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», τη «Γυναίκα της Ζάκυθος» και τον «Διάλογο».
Η ίδια στο οπισθόφυλλο του βιβλίου αναφέρεται στα προσωπικά της οφέλη από την επαφή της με τη σολωμική ποίηση: «Πρώτα απ' όλα ήταν η υψηλή αντίληψη των πραγμάτων. Το μίσος του για την τυραννία. Ο πατριωτισμός του. Το πάθος του να υπερασπίζεται την προσωπική και την εθνική του ελευθερία. Η μοναξιά του η δημιουργική. Η αγάπη του για τα παιδιά, αν και δεν είχε παιδιά ο ίδιος. Η ακριβή του αγάπη για την ποίηση. Η επίπονη επεξεργασία της τεχνικής του. Το κυνήγι της τελειότητας. Οι υποθήκες του: "Το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικόν ό,τι είναι αληθές". Οι στίχοι του, που έρχονται αυθόρμητα στα χείλη, και περισσότερο εκείνος ο καταπληκτικός, που μ' ακολούθησε βήμα βήμα σ' όλη μου τη ζωή από τότε που τον αποστήθισα: "Πάντα ανοιχτά, πάντ' άγρυπνα τα μάτια της ψυχής μου". (Από την παρουσίαση στο οπισθόφυλλο του βιβλίου)».
Ο Διονύσιος Σολωμός είναι ένα βιβλίο που επιβάλλεται να επανεκδοθεί και να υπάρχει σε όλα τα δημοτικά σχολεία της χώρας. Με εξαιρετική επιστημονική πληρότητα και εικαστική και αισθητική φροντίδα εξοικειώνει τα παιδιά με ευχάριστο τρόπο με το έργο του εθνικού μας ποιητή.
Στο πεδίο της ιστορίας-αρχαιολογίας ξεχωρίζουν τα μυθιστορήματά της Έξι εναντίον ενός (Ευρωεκδοτική 1984, επανέκδοση: Εκδόσεις Πατάκη, 1992) και Καλημέρα, Ελπίδα (Πατάκη, 2003) που ξεφεύγουν από το αμιγώς ιστορικό μυθιστόρημα. Και στα δύο είναι έντονο το κοινωνικό στοιχείο και η προβολή πολιτισμικών αξιών. Το Έξι εναντίον ενός, πέρα από την ιστορία των ελληνικών νομισμάτων, την καταγγελία της αρχαιοκαπηλίας στο πρόσωπο του Αγησίλαου μέσα σε ένα περιβάλλον μυστηρίου και με στοιχεία αστυνομικού μυθιστορήματος που προσδίδουν νεύρο και ζωντάνια στην αφήγηση, συμβάλλει στην ευρύτερη πολιτισμική εξοικείωση των αναγνωστών.
Το Καλημέρα, Ελπίδα, βραβευμένο από τον Κύκλο του παιδικού και εφηβικού βιβλίου και από το περ. ΔΙΑΒΑΖΩ, αναφέρεται κυρίως σε θέματα ιστορίας του πολιτισμού, όπως είναι η αναβίωση των Ολυμπιακών αγώνων με αναφορές σε πραγματικά γεγονότα και δράσεις των Κουμπερτέν και Βικέλα. Όπως συμβαίνει στη Φιλενάδα, φουντουκιά μου έτσι και στο Καλημέρα, Ελπίδα η επιστολή ως είδος χρησιμοποιείται από τη συγγραφέα για την προώθηση της πλοκής αλλά και για την ένταξη της ιστορίας στην καθημερινότητα των μυθοπλαστικών ηρώων, προσδίδοντας στοιχεία αυθεντικότητας στην αφήγηση.
Όμως η ευαισθησία της για κοινωνικά ζητήματα γίνεται περισσότερο φανερή στο μυθιστόρημα Αρχίζει το ματς (Α.Σ.Ε., Θεσσαλονίκη, 1984, επανέκδοση: Εκδόσεις Πατάκη 1996), όπου θίγει πολύ νωρίς το θέμα του χουλιγκανισμού και της βίας στα γήπεδα. Είναι, όπως έxει γραφεί, το πρώτο βιβλίο για παιδιά που ασχολείται με το ποδόσφαιρο. Πέρα από την πρωτοτυπία του θέματος και τις θέσεις για την απαξίωση του αθλητισμού το μυθιστόρημα αυτό είναι προπομπός κοινωνικής ευαισθησίας για θέματα που ενδιαφέρουν τα παιδιά και τους νέους.
Αστείρευτο χιούμορ και ευαισθησία
Στην κοινωνική ευαισθητοποίηση των παιδιών συμβάλλουν και πολλές συλλογές διηγημάτων ή μικρές ιστορίες οι οποίες με την ευαισθησία της γραφής, το χιούμορ, την παιδική ματιά προσελκύουν τα παιδιά. Χαρακτηριστικό δείγμα πρωτοτυπίας τόσο στα θέματα όσο και στη γραφή είναι η συλλογή έντεχνων παραμυθιών Δράκε, δράκε, είσ’ εδώ; Οι δράκοι της Βαρελλά δεν είναι καθόλου άγριοι, ούτε φοβιστικοί, είναι συμπαθητικοί και διαμαρτύρονται για όλα τα δεινά της σύγχρονης κοινωνίας που είναι οι πραγματικοί δράκοι, όπως η ανεργία, ο χουλιγκανισμός, οι χωματερές, οι πυρκαγιές, η φτώχεια και η πείνα, που δυστυχώς μας τρομοκρατούν και σήμερα. Η συγγραφέας με αστείρευτο χιούμορ αλλά και έντονο τον προβληματισμό ευαισθητοποιεί τα παιδιά για τις δύσκολες συνθήκες στις οποίες ζουν και για τις δυσκολίες που καλούνται ή θα κληθούν αργότερα να αντιμετωπίσουν.
Η αμεσότητα της γραφής, η ειλικρίνεια του λόγου, η περιγραφική δεινότητα καταστάσεων και χαρακτήρων, το στοιχείο της δημιουργικής φαντασίας , κυρίως όμως το χιούμορ λεκτικό και καταστατικό, που εκτείνεται από την παραδοξολογία ως την ειρωνεία και τον σαρκασμό, καθιστούν τις μικρές αυτές παραμυθικές ιστορίες υποδειγματικές στο είδος τους. Το χιούμορ δεν είναι μια τυχαία υφολογική επιλογή. Η Αγγελική Βαρελλά συνειδητά επιλέγει τον τόσο ευχάριστο και ψυχικά θεραπευτικό αυτό τρόπο γραφής, γιατί πιστεύει στη δύναμη του με την οποία οπλίζει τους μικρούς αναγνώστες ώστε να αντιμετωπίζουν την σκληρή συχνά πραγματικότητα. Μην ξεχνάμε ότι το χιούμορ το έχει υποστηρίξει και θεωρητικά με τη μελέτη της «Το χιούμορ στην παιδική λογοτεχνία» (Στο Παιδική λογοτεχνία. Θεωρία και πράξη Α’, Εκδόσεις Καστανιώτη, 1993, επιμέλεια Άντα Κατσίκη-Γκίβαλου).
«Ανεπιτήδευτο ύφος, χαμόγελο, χιούμορ και απέραντη αγάπη...»
Θα ήταν μεγάλη παράλειψη αν, στη σύντομη αυτή αναφορά στην προσφορά της Αγγελικής Βαρελλά, δεν αναφέραμε τις περίφημες αλφαβήτες της, δημιουργικό παιχνίδι που ενεργοποιεί τα παιδιά να φτιάξουν και τις δικές τους με δικές τους επιλογές λέξεων. Είναι ένα παιγνίδι που έπαιζε με τα παιδιά σε όλα τα σχολεία που επισκέπτονταν, όπως και με τις φοιτήτριες και τους φοιτητές με τους οποίους επικοινωνούσε, όταν την καλούσα να τους μιλήσει όχι μόνο για τα δικά της βιβλία, αλλά για θέματα που θεωρούσε αναγκαίο να γνωρίζουν οι μέλλοντες εκπαιδευτικοί. Οι γόνιμες αυτές συζητήσεις είχαν να κάνουν τόσο με τη θεματική των παιδικών βιβλίων όσο και με τον παιγνιώδη τρόπο προσέγγισής τους. Από τις συναντήσεις μας αυτές κρατώ το ανεπιτήδευτο ύφος της, το χαμόγελό της, την ενσάρκωση του χιούμορ και την απέραντη αγάπη της προς τους φοιτητές του Π.Τ.Δ.Ε.
Πρέπει να ομολογήσει κανείς ότι τα βιβλία της Αγγελικής Βαρελλά με τη λογοτεχνικότητά τους, την επικαιρότητα αλλά και την διαχρονικότητα των θεμάτων τους, την παιδική οπτική γωνία θέασης των γεγονότων συγκινούσαν και θα συγκινούν για πολλά-πολλά ακόμη χρόνια τους μικρούς αναγνώστες.
* Η ΑΝΤΑ ΚΑΤΣΙΚΗ-ΓΚΙΒΑΛΟΥ είναι Ομότιμη Καθηγήτρια Ελληνικής Φιλολογίας ΕΚΠΑ