Για τον συλλογικό τόμο «Θεατροπαιδαγωγική επιστήμη και έρευνα» σε επιμέλεια Κωνσταντίνου Μαστροθανάση και Μαρίας Κλαδάκη με τις συμβολές 33 αναγνωρισμένων ακαδημαϊκών και μελετητών από την Ελλάδα, την Κύπρο και τη Σλοβενία, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο. Κεντρική εικόνα: Μαθητές της Γ’ τάξης που συμμετείχαν το 2021 στο θεατροπαιδαγωγικό πρόγραμμα «Η παράσταση Πριν και Μετά», που αφορούσε τη θεατρική παραγωγή του Εθνικού Θεάτρου «O Εχθρός της Τάξης» του Nigel Williams.
Γράφει η Ελευθερία Ράπτου
Το θέατρο στην εκπαίδευση μια πορεία τεθλασμένη. Το ερώτημα που χρειάζεται να απαντηθεί είναι γιατί μετά από τόσα χρόνια στα οποία η θεατρική αγωγή έχει παρουσία στα σχολεία, μαζί με τις άλλες ειδικότητες της αισθητικής αγωγής, και ενώ η σπουδαιότητα του μαθήματος δεν μπορεί πια να αμφισβητηθεί, συνεχίζει να τίθεται σε μετεωρισμό στα αναλυτικά προγράμματα και στην διοικητική διαχείριση. Και αυτό συμβαίνει όταν υπάρχει παράλληλα εντατική ενασχόληση με το θέατρο και τη θεατρικότητα σε όλα τα γνωστικά πεδία, όταν σχολές σεμιναρίων και εργαστήρια θεατρικής δραστηριότητας πολλαπλασιάζονται και τα θέατρα έχουν στο ρεπερτόριό τους ανελλιπώς παραστάσεις για το ανήλικο κοινό κάθε κατηγορίας κ.α. Η θεατροπαιδαγωγική μεθοδολογία, οι θεατρικές σπουδές και η έρευνα εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας διακρίνονται επίσης από υψηλή ποιότητα, πολυμορφία, ερευνητική ένταση και ειδικά στο πεδίο των ανθρωπιστικών σπουδών η παρουσία μαθημάτων που αφορούν την παιδαγωγική του θεάτρου είναι δεδομένη.
η παιδαγωγική του θεάτρου, η εφαρμοσμένη θεατρική αγωγή, δεν απολαμβάνει, στο βαθμό που απαιτείται, τη μέριμνα της πολιτείας. Οι θεατρολόγοι, ως δάσκαλοι ειδικότητας, συχνά υποσκελίζονται (...), ενώ το θέατρο έχει εξοβελιστεί από τις τάξεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με εξαίρεση τα καλλιτεχνικά σχολεία.
Γενιές θεατρολόγων υπηρετούν επισφαλώς στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, αγωνιζόμενοι να αποδείξουν τη σπουδαιότητα του μαθήματος του θεάτρου, ενώ φυσικά νηπιαγωγοί και δάσκαλοι, καθηγητές ποικίλων ειδικοτήτων μετέχουν σε επιμορφώσεις, σε δράσεις και σε δίκτυα με σημαντικές δραστηριότητες, προάγοντας τη θεατρική αγωγή.
Παρόλα αυτά, η παιδαγωγική του θεάτρου, η εφαρμοσμένη θεατρική αγωγή, δεν απολαμβάνει, στο βαθμό που απαιτείται, τη μέριμνα της πολιτείας. Οι θεατρολόγοι, ως δάσκαλοι ειδικότητας, συχνά υποσκελίζονται και αποκλείονται από τη διδασκαλία του μαθήματος, προς χάρη της συμπλήρωσης του «ωραρίου», διδάσκουν μόνο στο δημοτικό και αυτό μόνο μέχρι την τετάρτη τάξη, ενώ το θέατρο έχει εξοβελιστεί από τις τάξεις της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, με εξαίρεση τα καλλιτεχνικά σχολεία. Και τούτο συμβαίνει τη στιγμή που το θέατρο για το ανήλικο κοινό εκτείνεται πια, με ειδικό προσανατολισμό και μεθοδολογία, από τη βρεφική μέχρι τη μετεφηβική ηλικία, ενώ τα προγράμματα STEAM βρίσκονται στην αιχμή του παιδαγωγικού νεωτερισμού και ενώ επίσης τα προγράμματα δημιουργικής συνδιδασκαλίας μαθημάτων φαίνεται ότι αποκτούν διεθνώς ολοένα και μεγαλύτερη αποδοχή και σε κάποιες χώρες εφαρμόζονται εδώ και δεκαετίες. Για να μην επαναλάβουμε για ακόμη μια φορά ότι οι νεώτερες μελέτες δείχνουν τη θετική συμβολή της θεατρικής αγωγής στην πρόληψη και καταπολέμηση του σχολικού εκφοβισμού. Δεν μπορούμε φυσικά να παραλείψουμε τα οφέλη της θεατρικής παιδείας με αποδέκτες ειδικές ομάδες πληθυσμού, όπως οι πρόσφυγες και οι μετανάστες, οι φυλακισμένοι, οι άνθρωποι που παρακολουθούν προγράμματα απεξάρτησης, εκείνοι που χρειάζονται συνεχή ψυχική φροντίδα, έχουν ειδικές ανάγκες, μαθησιακές ιδιαιτερότητες κ.ο.κ.
Η πολιτισμική αξία, η πολιτιστική διάσταση, η εκπαιδευτική και ερευνητική λειτουργία του θεάτρου δεν χρειάζεται κάθε φορά να τίθεται σε διαδικασία απόδειξης του αυτονόητου. Τα αντανακλαστικά της εκπαιδευτικής και ερευνητικής κοινότητας είναι οξυμένα και τούτο αποδεικνύεται από το πλήθος των μελετών, ερευνών, επιστημονικών δημοσιεύσεων με τις οποίες εμπλουτίζεται η θεωρία του θεάτρου και της θεατροπαιδαγωγικής και ενισχύεται ακόμα περισσότερο η πράξη.
Τη γραμμή σύνθεσης της θεωρίας με την πράξη, με την παράλληλη ανάδειξη της πολυσθένειας της παιδαγωγικής του θεάτρου, ακολουθεί ο συλλογικός τόμος που επιμελούνται ο Κωνσταντίνος Μαστροθανάσης και η Μαρία Κλαδάκη, με τον τίτλο Θεατροπαιδαγωγική Επιστήμη και Έρευνα (εκδόσεις Πεδίο).
Οι επιμελητές έχουν πολυσχιδή ακαδημαϊκή και επαγγελματική εμπειρία, κάτι που τους παρέχει τη δυνατότητα κατόπτευσης του πεδίου που συνιστά η θεατρική επιστήμη και έρευνα. Ο Κ. Μαστροθανάσης είναι μεταδιδακτορικός ερευνητής στην Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ, διδάσκων στο Ανοιχτό Πανεπιστήμιο της Κύπρου και στο Πανεπιστήμιου Αιγαίου, έχοντας εμπειρία από ερευνητικά προγράμματα και προγράμματα κατάρτισης εκπαιδευτικών. Η Μ. Κλαδάκη είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης (ΠΤΔΕ) του Πανεπιστημίου Αιγαίου με σημαντικό συγγραφικό και επιστημονικό έργο. Στο προλογικό σημείωμά τους θέτουν με σαφήνεια το σκοπό του συλλογικού τόμου. Η σύγκλιση του θεάτρου και της εκπαίδευσης είναι διαρκές στοίχημα και η θεατρική παιδαγωγική είναι ένα πεδίο άπειρων δυνατοτήτων, του οποίου η χαρτογράφηση δεν μπορεί παρά να είναι συνεχής, καθώς το ίδιο το θέατρο ως παιδαγωγικό μέσο αλλά και η εκπαιδευτική διαδικασία καθαυτή δεν είναι στατικές επικράτειες, αλλά δυναμικές με συνεχείς εξελίξεις και προκλήσεις.
Ο παρών συλλογικός τόμος αποτελεί σαφώς μια σημαντική προσπάθεια με επίκεντρο το θέατρο στην εκπαίδευση. Ανιχνεύει τάσεις, προτείνει μεθοδολογίες, καλλιεργεί το εύφορο έδαφος για την εμμενή και εντατική διερεύνηση στο πεδίο.
Στα προλεγόμενα του τόμου η κατάθεση του Τάκη Τζαμαργιά, πολύπειρου σκηνοθέτη, με μακρόχρονη διδακτική παρουσία στο ΕΚΠΑ, και εντατικό έργο τόσο στο θεωρητικό όσο και στο πρακτικό πεδίο του θεάτρου, θέτει ακόμα ένα επίπεδο στη διαλεκτική διαδικασία που προτείνει το βιβλίο: την ιαματική όψη του θεάτρου στην εκπαίδευση. Μέσα από τον πληθυντικό του χαρακτήρα, και τη δημοκρατική του φύση, το θέατρο είναι θεραπευτικό και παιδευτικό συγχρόνως. Μπορεί να βοηθήσει στην άρση των ανισοτήτων, να ενισχύσει την ουσιαστική συμπερίληψη, να δώσει φωνή σε αυτούς που τη στερούνται, να ενισχύσει τη σχολική επίδοση, να δώσει «ανάσες» στην σχολική κοινότητα, η οποία αντανακλά σε μεγάλο βαθμό τις προκλήσεις της κοινωνίας των ενηλίκων. Το θέατρο στο σχολείο, «τροφοδοτεί ουσιαστικά και ανανεώνει τη λειτουργία του θεάτρου» έξω από αυτό. Περίπου σε αυτούς τους δύο άξονες αναπτύσσεται η διερώτηση που διατρέχει τα κείμενα.
Δύο ποιότητες του θεάτρου: Η παιδαγωγική και η ιαματική
Το θέατρο αναστοχάζεται ως προς τις ουσιώδεις ποιότητές του: την παιδαγωγική και την ιαματική. Η έκδοση χωρίζεται σε πέντε θεματικές ενότητες ως ακολούθως: 1) Ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη και θέατρο στην εκπαίδευση, 2) Ζητήματα παιδαγωγικής του θεάτρου, 3) Εκπαιδευτικοί και εφαρμοσμένο θέατρο στην τάξη, 4) Εφαρμοσμένο θέατρο εκτός σχολικού περιβάλλοντος, 5) Αρχαιοελληνικό δράμα και διδακτική.
Στην πρώτη ενότητα τα άρθρα πραγματεύονται ζητήματα κοινωνικής και συναισθηματικής μάθησης μέσα από το θεατρικό παιχνίδι ανοίγοντας το πεδίο διερεύνησης στους δύο βασικούς «παίκτες», τους εκπαιδευτικούς και τους μαθητές, με ή/και χωρίς μαθησιακές ή λοιπές εκπαιδευτικές ανάγκες. Μαθητές και εκπαιδευτικοί συγκροτούν το ισχυρό δίπολο στη θεατρική διαδικασία εντός των σχολικών δομών και οι ρόλοι τους είναι πολλαπλοί και πολυδιάστατοι.
Στη δεύτερη ενότητα, οι συγγραφείς ανοίγουν τη βεντάλια των θεμάτων προς τα ζητήματα της συλλογικής μνήμης και τις θεατρικές πρακτικές στις εορταστικές εκδηλώσεις, τη σκηνογραφική αισθητική και τη δημοκρατική παιδεία, την παιδαγωγική δυναμική του σωματικού θεάτρου και επίσης το μουσικό θέατρο και την αισθητική, μουσική εκπαίδευση. Η Μάρθα Κατσαρίδου καταθέτει τη δική της εναλλακτική πρόταση για τις εκδηλώσεις μνήμης στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση, μια δραστηριότητα διόλου ευκαταφρόνητη στο ετήσιο παιδαγωγικό πρόγραμμα των σχολείων και μάλιστα με υψηλό δείκτη δυσκολίας, αν ο εκπαιδευτικός στοχεύει στην ουσιαστική ανάδειξη της ιστορικής μνήμης στο σύγχρονο κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό περικείμενο. Η Ίλια Λακίδου, έμπειρη εκπαιδευτικός θεατρικής αγωγής και δραστήρια ερευνήτρια, εστιάζει στη δημοκρατική παιδεία και το δημοκρατικό θέατρο πάνω και κάτω από τη σχολική σκηνή. Οι Αγγελική Τόμπρου και Αλεξία Παπακώστα εστιάζουν περισσότερο στην πράξη και ειδικότερα στο σωματικό θέατρο, παρουσιάζοντας ενδιαφέροντα ευρήματα. Η Μαρία Αργυρίου καταθέτει το γόνιμο προβληματισμό της για ζητήματα συνέργειας και αισθητικής υπό το πρίσμα της συμπερίληψης του μουσικού θεάτρου στις εκπαιδευτικές πρακτικές.
Στην τρίτη ενότητα τα επιστημονικά άρθρα αφορούν το ρόλο και τις ανάγκες του εκπαιδευτικού που καλείται να εφαρμόσει τη θεατρική παιδεία στην τάξη. Η Αρτεμισία Παπακωνσταντινοπούλου και ο Κώστας Μάγος ασχολούνται με «Το θέατρο και τις θεατροπαιδαγωγικές δράσεις στην προαγωγή της ψυχικής ανθεκτικότητας των εκπαιδευτικών». Το άρθρο θίγει ένα επείγον ζήτημα που αφορά τις αντοχές των εκπαιδευτικών στη σημερινή σχολική πραγματικότητα, δεδομένου ότι τα ποσοστά της ψυχικής και σωματικής κόπωσης καταγράφονται ολοένα και υψηλότερα, ως αποτέλεσμα πολλών παραγόντων.
Η Νάγια Μποέμη με το δικό της άρθρο, με τον τίτλο: «Προσωπική και επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών Θεατρικής Αγωγής», καταθέτει τον προβληματισμό της και τις προτάσεις της με βάση τη μακρόχρονη και παραγωγική εμπειρία της ως εκπαιδευτικού και ως Συντονίστριας Εκπαιδευτικού Έργου Θεατρικής Αγωγής, καθώς η ίδια εργάζεται άοκνα για την θεατρική εκπαιδευτική κοινότητα.
Το συλλογικό άρθρο των Μαρίας Κουλιανού, Κωνσταντίνου Μαστροθανάση, Μαρίας Κλαδάκη και Γεωργίας Στεφάνου, εστιάζει, στη «Διερεύνηση της μεταγνωστικής ενημερότητας εκπαιδευτικών Θεατρικής Αγωγής».
Στην τέταρτη ενότητα ο πυρήνας προβληματισμού αφορά το εφαρμοσμένο θέατρο εκτός σχολικού περιβάλλοντος. Το μουσειακό θέατρο, η θεατροπαιδαγωγική στις φυλακές και τους χώρους σωφρονισμού, ζητήματα που αφορούν στην πρόσφατη πανδημία και εφάπτονται της θεατροπαιδαγωγικής, αλλά και η τεχνητή νοημοσύνη, αναλύονται από τους συγγραφείς-ερευνητές με προσοχή, και ερευνητική πρωτοτυπία, συνδυάζοντας τη θεωρία με την ουσιαστική πράξη.
Τέλος, στην πέμπτη ενότητα, όπου το αρχαιοελληνικό δράμα και η διδακτική του συγκροτούν το περικείμενο των δημοσιεύσεων, ο αναγνώστης, ο ερευνητής, ο εκπαιδευτικός, έχουν την ευκαιρία να έρθουν σε επαφή με παραδειγματικές εφαρμογές στο πεδίο με κέντρο τη μοναδική πολιτισμική μας θεατρική παρακαταθήκη. Ζητήματα διαπολιτισμικής εκπαίδευσης μέσω του αρχαιοελληνικού θεάτρου, μελετούνται από τους Μαρία Παπαβασιλείου και Μαρία Κλαδάκη στο μελέτημά τους: «Ο ρόλος του αρχαίου ελληνικού θεάτρου στην επίτευξη διαπολιτισμικών στόχων: Απόψεις των εκπαιδευτικών».
Οι Αύρα Ξεπαπαδάκου και Γεωργία-Μαρία Παπαδάκη στο δικό τους μελέτημα με τον τίτλο: « Η Χώρα των Γαιοσκωλήκων: Μια τραγωδία για παιδιά-Η διερευνητική δραματοποίηση ως αρωγός για τη διαχείριση της απώλειας αγαπημένων προσώπων στην παιδική ηλικία», θίγουν ένα ζήτημα που απασχολεί την εκπαιδευτική κοινότητα και αναδεικνύει τη σπουδαιότητα της θεατρικής προσέγγισης στην παρηγορητική παιδαγωγική προσέγγιση.
Στο δοκίμιο «Η αρχαία ελληνική τραγωδία ως εργαλείο ανάπτυξης της ενεργού πολιτειότητας, της ενσυναίσθησης, της αποδοχής, της ετερότητας και της αισθητικής: Παραδείγματα πρακτικών εφαρμογών για την Αντιγόνη με παράλληλο κείμενο τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή» (Σπυρίδων Συρόπουλος, Μαριάννα Νικολάου) γίνεται η προσπάθεια διασύνδεσης της αρχαίας τραγωδίας με την καθημερινότητα του σημερινού μαθητή και την ιδιότητα του αυριανού πολίτη. Ο στόχος είναι η ενδυνάμωση της ενεργού διαδικασίας που αφορά την ιδιότητα του πολίτη (πολιτειότητα) με όρους ενσυναίσθησης, κατανόησης του Άλλου και πνευματικής καλλιέργειας. Το δοκίμιο αυτό (δεύτερο στη σειρά της ενότητας) ακολουθεί το μελέτημα «Οι χαρακτήρες της Αντιγόνης του Σοφοκλή στην προοπτική του μυθοπλαστικού/δραματικού λόγου: θεωρητικές και διδακτικές αναζητήσεις», από τους Ευθυμία Σταυρογιαννοπούλου και Δημήτρη Πολίτη, που εστιάζει κυρίως στην προσέγγιση των δραματικών χαρακτήρων της τραγωδίας και της εκ νέου σύγχρονης οικειοποίησής τους στην παιδαγωγική διαδικασία.
Το βιβλίο προτείνει έναν τρόπο-δρόμο ανάπτυξης αυτού συγκριτικού πλεονεκτήματος που μπορεί να έχει η ελληνική εκπαίδευση στην εργαλειοθήκη της, ενόψει κρίσιμων ανακατατάξεων στην παιδεία, αρκεί βέβαια αυτό να γίνει απολύτως κατανοητό από την πολιτεία.
Ο παρών συλλογικός τόμος αποτελεί σαφώς μια σημαντική προσπάθεια με επίκεντρο το θέατρο στην εκπαίδευση. Ανιχνεύει τάσεις, προτείνει μεθοδολογίες, καλλιεργεί το εύφορο έδαφος για την εμμενή και εντατική διερεύνηση στο πεδίο. Το βιβλίο έχει και μια χρηστική διάσταση καθώς εμπλουτίζεται με πολυμεσικό περιεχόμενο μέσω εικονιδίων QR, παρέχοντας τη δυνατότητα στον χρήση να ενισχύσει την αναγνωστική εμπειρία με το οπτικό υλικό που συνοδεύει τα επιστημονικά άρθρα.
Ο τομέας της εκπαίδευσης είναι πολυπρισματικός και ίσως από τους πλέον αναπτυσσόμενους διεθνώς και διαχρονικά. Η θεατροπαιδαγωγική έρευνα και πρακτική μπορούν να αποτελέσουν το προνομιακό πεδίο της ελληνικής εκπαίδευσης στο διεθνοποιημένο χώρο της παιδείας και της παροχής των ανάλογων υπηρεσιών. Το βιβλίο προτείνει έναν τρόπο-δρόμο ανάπτυξης αυτού συγκριτικού πλεονεκτήματος που μπορεί να έχει η ελληνική εκπαίδευση στην εργαλειοθήκη της, ενόψει κρίσιμων ανακατατάξεων στην παιδεία, αρκεί βέβαια αυτό να γίνει απολύτως κατανοητό από την πολιτεία.
* Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΡΑΠΤΟΥ είναι θεατρολόγος-εκπαιδευτικός, κριτικός θεάτρου και βιβλίου.
